Opowieści o wierzeniach ludzi starożytnych - mity, stały się próbą zrozumienia świata, wyjaśnieniem tajemniczych zjawisk, nazwaniem zbiorowych emocji, przedstawieniem sfery sacrum. Mityczne opowieści przybliżały, wyjaśniały to, czego nie można poznać za pomocą zmysłów i doświadczenia. Nadawały sens egzystencji, ponieważ porządkowały świat według norm etycznych, nazywały dobro i zło, prezentowały zakazy, których przestrzeganie chroniło przed chaosem. Podobnie jak myślenie symboliczne zawarte w mitach charakterystyczne jest dla człowieka współczesnego, tak też motywy mitologiczne funkcjonują w literaturze, sztuce i ludzkiej wyobraźni aż do dziś.
Mity opowiadały o powstaniu świata, bogów, bohaterów, ludzi, posługując się symbolem, alegorią. Były inspiracją wielu gatunków literackich; eposu, tragedii.
Tematyka mitów
Wśród mitów można wyróżnić kilka wyraźnych grup tematycznych:
Cykle mitów heroicznych opisują koleje losu bohaterów, ich czyny orężne, wspaniałe triumfy i odrażające zbrodnie. Istotą mitów dotyczących herosów jest konkretna akcja.
Cykle heroiczne mówią o wydarzeniach, które działy się na ziemi greckiej w zamierzchłej epoce, w czasach mitycznych. Często w swym ogólnym zarysie są one odbiciem faktów, np. Troja rzeczywiście istniała i uległa zagładzie mniej więcej w tym czasie, kiedy według mitologii greckiej rozgrywała się wojna trojańska.
Mity dotyczące bogów opowiadają o funkcjach, atrybutach, domenach działania i usposobieniu poszczególnych bóstw. Są to więc informacje dotyczące wierzeń religijnych, które wiążą się jedynie w luźny sposób z akcją mitu. Mogą one wpływać na bieg wydarzeń, ale same jej nie podlegają. Charakterystyka bogów nie jest więc najistotniejszym elementem mitów i odwrotnie - mit może być tylko pomocniczym źródłem dla historyka religii. Zdarza się, że bóstwo otaczane specjalnym kultem w mitach nie odgrywa większej roli, czego przykładem jest kult i mit Artemidy. Wśród mitów o bogach wyróżnić można:
- opowieści o początkach świata i zmaganiach licznych generacji bogów, o ich walkach wewnętrznych i bitwach staczanych z olbrzymami i potworami;
- mity pokazujące kontakty bogów z ziemią i jej mieszkańcami - ludźmi. Dzięki udziałowi ludzi zawiązuje się akcja tych historii mitycznych. W niektórych mitach występują wprawdzie wyłącznie bogowie, jednak ich zachowanie upodabnia się do ludzkiego, a charaktery przybierają właściwe człowiekowi wady, np. mit o romansie Aresa z Afrodytą i o zazdrosnym Hefajstosie oraz opowieść o złodziejskich wyczynach małego Hermesa. Mity mówiące o bogach powstały w znacznej mierze pod wpływem legend o czynach herosów.
Mity ajtiologiczne wyjaśniały przyczyny zjawisk i pochodzenie przedmiotów otaczających człowieka. Służyły często racjonalnemu wyjaśnieniu treści prastarych obrzędów religijnych, których pierwotne znaczenie zostało już zapomniane (na przykład mit o Prometeuszu tłumaczy, dlaczego bogom składa się w ofierze tylko tłuszcz i kości zwierzęcia ofiarnego). Zwyczaj picia wina z własnego dzbana podczas święta Choes Ateńczycy wiązali z wizytą Orestesa w Atenach. Jako splamiony krwią matki nie mógł on brać udziału w ogólnej uczcie. Aby pogodzić zasady gościnności z czystością rytualną, wymyślono rozwiązanie kompromisowe, polegające na tym, że każdy pije wino z własnego naczynia. Niektóre mity o przemianie boga w zwierzę tłumaczyły prawdopodobnie dawniejszą, istniejącą przed zwycięstwem antropomorfizrnu, formę kultu tych bogów pod postacią zwierząt. Niektóre mity tłumaczą sens pewnych lokalnych obrzędów i tradycji związanych z grobami herosów. Zadanie to nie zawsze było łatwe, ponieważ Edyp miał na przykład aż cztery groby w różnych miejscach.
Liczne mity próbowały wyjaśniać genezę konstelacji gwiezdnych, poszczególnych gatunków zwierząt i roślin, a także przedmiotów martwych, z którymi człowiek styka się często w swym życiu. Za wielki mit ajtiologiczny można uznać greckie opowieści o powstaniu świata i człowieka.
W mity o bogach i herosach wpleciono wiele motywów baśniowych, wytworów ludowej fantazji, które mają swe analogie w folklorze prawie całego świata. Najważniejszymi z nich są walki bohaterów z dzikimi zwierzętami i fantastycznymi potworami, w których nagrodą dla mężnego zwycięzcy jest zazwyczaj ręka księżniczki, niekiedy również - tron królewski (mity o Heraklesie, Tezeuszu, Perseuszu i Edypie), cudowne odmłodzenie (mit o Medei i Peliadach), niezwykłe urodziny (Atena urodziła się z głowy, a Dionizos z uda Zeusa; ludzie powstali z kamieni rzucanych przez Deukaliona i zębów smoka zasianych przez Kadmosa) oraz przemiany ludzi w zwierzęta lub w drzewa.
Niektóre wątki mityczne mają zabarwienie moralizujące, mogą też zawierać aluzje do życia społecznego i politycznego. Wiele opowieści mitycznych potępia kazirodztwo, nawet nieświadome (mit o Edypie), ofiary z ludzi i kanibalizm (mit o Tyestesie oraz o cudownym ocaleniu Friksosa i Ifigenii z ołtarza ofiarnego), a także przewrotność złych żon (mit o żonie Tezeusza, Fedrze, która doprowadziła do zguby pasierba, ponieważ wzgardził on jej miłością). Mit o Orestesie jest ilustracją sporu o to, które prawo jest ważniejsze - macierzyńskie czy ojcowskie.
Niektóre mity mają charakter czysto literacki, przypominają opowieści awanturnicze ("Odyseja"), utwory satyryczne i parodie (mity o Heraklesie), albo wreszcie moralizujące przypowieści.
Podstawowym źródłem naszej wiedzy o mitach greckich są dzieła autorów, którzy przez ponad tysiąc lat pisząc po grecku i po łacinie wierszem i prozą wciąż nawiązywali do bogów Olimpu i bohaterskich czynów herosów. Literacka spuścizna antyku, mimo że tak niekompletnie zachowana, pozwoliła nam odtworzyć liczne przekazy mityczne, w tym niektóre w kilku wersjach i wariantach.
Homer, pierwszy i największy z poetów starożytnej Hellady, stał się jednocześnie ojcem literackiej mitologii. Zebrał on istniejące opowieści, połączył je i przyczynił się znacznie do powstania skodyfikowanego systemu określającego cechy i domenę działania poszczególnych bóstw. Autorytet Homera wpłynął na utrwalenie tego systemu. Kontynuację dzieła Homera stanowią tak zwane hymny homeryckie poświęcone licznym bogom oraz poematy cykliczne związane tematycznie z cyklem mitów trojańskich.
Drugim, obok Homera, wielkim kodyfikatorem mitologii greckiej był Hezjod, który w swoich dziełach zajmował się szczególnie powstaniem świata, bogów i ludzi oraz genealogią bogów.
Mity greckie opracowywało wielu autorów różnych epok. Piękny zbiór przedstawił Jan Parandowski, współczesny polski pisarz i znawca antyku, w ostatnich latach wielką popularność zyskała " Mitologia Greków i Rzymian" napisana przez Zygmunta Kubiaka. Twórcą znanego na całym świecie tomu mitów jest Robert Graves, niedawno zmarły angielski prozaik.
