Eliza Orzeszkowa, z domu: Pawłowska, 2v. Nahorska (1841-1910) - powieściopisarka, nowelistka, publicystka, propagatorka pozytywizmu, działaczka społeczna.
Eliza Orzeszkowa urodziła się w Miłkowszczyźnie koło Grodna, w zamożnej rodzinie ziemiańskiej. Lata 1852-1857 spędziła na pensji sakramentek w Warszawie, gdzie zaprzyjaźniła się z Marią Wasiłowską, późniejszą Konopnicką. W 1858 wyszła za mąż za Piotra Orzeszkę i zamieszkała w majątku męża - Ludwinowie. Podczas powstania styczniowego Orzeszkowa pomagała powstańcom, między innymi przewoziła R. Traugutta do granicy Królestwa Polskiego i ukrywała powstańców w domu. Z powodu tej działalności jej mąż został aresztowany i zesłany na Syberię. Orzeszkowa wróciła wtedy do majątku rodziców, a w 1869 roku uzyskała unieważnienie małżeństwa i po sprzedaży Miłkowszczyzny zamieszkała w Grodnie. Była współwłaścicielką wydawnictwa, księgarni i wypożyczalni książek. W 1882 władze carskie zamknęły firmę, a Orzeszkowa została internowana. W 1894 roku poślubiła Stanisława Nahorskiego, legalizując w ten sposób ich blisko trzydziestoletni związek. Eliza Orzeszkowa zmarła w 1910 roku w Grodnie; tam też została pochowana.
W pierwszych latach swej twórczości literackiej Orzeszkowa była czynną propagatorką ideologii pozytywizmu. Znała dzieła współczesnych filozofów: Buckle'a. J.S. Milla, Spensera, Taine'a i Renana. Przeciwstawiała się romantyzmowi, głosiła ewolucjonizm i agnostycyzm, czasami skłaniała się wręcz ku ateizmowi i poglądom antyklerykalnym. Uważała, że literatura powinna służyć naprawie społeczeństwa, a prawdopodobieństwo życiowe jest w utworach o wiele ważniejsze od fantazji i oryginalności. Bardzo żywo zajmowała ją zwłaszcza kwestia emancypacji kobiet; poruszała ją zarówno w opowiadaniach, nowelach i powieściach tendencyjnych (Marta), jak i w tekstach publicystycznych (Kilka słów o kobietach, 1870).
W okresie od końca lat 70. do lat 90. XIX wieku powstały najbardziej znane i najlepsze powieści Orzeszkowej. Rozczarowanie hasłami pozytywizmu skłoniło ją do porzucenia prostej twórczości tendencyjnej. W powieściach pojawiają się urozmaiceni i pogłębieni bohaterowie, nieraz pochodzący z najniższych sfer społecznych. Język utworów staje się żywszy i bogatszy (np. Orzeszkowa wprowadza w dialogach gwarę). Tematyka powieści i noweli jest bardzo różnorodna: pojawiają się w nich obrazy z życia wsi i miasta, z czasów współczesnych i ze starożytności; autorka podejmuje próby rozliczenia z przeszłością (powstanie styczniowe) i porusza ważne współczesne kwestie społeczne (np. życie na wsi, położenie chłopów, sytuacja Żydów - Meir Ezofowicz). Wiele utworów przedstawia "w przekroju" problemy i konflikty społeczne i narodowe (Nad Niemnem).
W ostatnim okresie twórczości Orzeszkowa zwróciła się ku zainteresowaniu psychologią, kwestiami etycznymi i religijnymi. Odeszła od ateizmu i antyklerykalizmu. W utworach koncentrowała się na życiu wewnętrznym bohaterów, nieustannie powracała też do rozliczeń z powstaniem styczniowym. Zwracała uwagę na problem emigracji z Polski ludzi młodych i uzdolnionych. Jej utwory z tego okresu charakteryzuje pełen liryzmu styl; niektóre są pisane prozą poetycką.
Orzeszkowa pozostawiła również kilka utworów autobiograficznych oraz obfitą korespondencję z polskimi i zagranicznymi pisarzami, działaczami i uczonymi. Dwukrotnie (1904 i 1909) przedstawiano jej kandydaturę do literackiej Nagrody Nobla.
