Kolejna część nowego raportu IPCC, Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu, z datą upublicznienia trafiła w sam środek nowej wojny. I decydentom politycznym, i społecznościom w Europie (i nie tylko) trudno było (i wciąż jest) odwrócić uwagę od wydarzeń za wschodnią granicą Polski. Mimo dramatycznej sytuacji, przedstawiciel Ukrainy wziął udział w ostatecznym zatwierdzeniu raportu - co zrobiło łącznie 195 rządów.
"Zmiana klimatu 2022: Konsekwencje, adaptacja i podatność" - to tytuł najnowszej publikacji IPCC, która pojawiła się 28 lutego. Dotyczy konsekwencji, jakie niesie globalne ocieplenie, także dla społeczeństw, oraz tego, w jaki sposób możemy się przygotować. Bo choć walka o powstrzymanie wzrostu temperatury na poziomie 1,5 stopnia Celsjusza w porównaniu do epoki przedprzemysłowej jest wciąż kluczowa, to jednak Ziemię już mocno ogrzaliśmy (o ponad 1 stopień) i już teraz jesteśmy skazani na skutki tego przegrzania. Nawet, jeśli w przyszłości temperatura spadnie. Omawiane opracowanie jest drugą częścią większego, szóstego już raportu IPCC. Pierwsza, z sierpnia ubiegłego roku, opisywała sam stan wiedzy na temat klimatu. Takich odsłon będzie jeszcze kilka.
Zmiany klimatu i woda. Europa nie jest wyłączona z ryzyka
My, dziś, na kilka dni przed Światowym Dniem Wody (22 marca), to właśnie na wodzie chcemy się skupić. Tak się składa, że w wyszczególnionych przez IPCC kluczowych wnioskach dla naszego kontynentu, woda pełni kluczową rolę. Raport wymienia cztery główne ryzyka dla Europy:
1. Upały, które spowodują zwiększoną śmiertelność i zachorowania ludzi. Z przeanalizowanych badań naukowych wynika, że przy globalnym ociepleniu na poziomie 3 proc., liczba zgonów i osób zagrożonych stresem cieplnym wzrośnie dwa, a nawet trzykrotnie w porównaniu ze scenariuszem najbardziej "pozytywnym", czyli wzrostem temperatury o 1,5 stopnia (to ten scenariusz, w który chcielibyśmy celować, choć przecież i on oznacza już poważne zmiany).
Na kontynencie zwiększy się obszar zagrożony pożarami. Częściej płonąć mogą m.in. wysuszone lasy i torfowiska, a to naturalne "pochłaniacze" dwutlenku węgla. Zmniejszy się za to obszar, na którym utrzymają się odpowiednie warunki dla obecnych ekosystemów lądowych i morskich. Zmieni się też skład tych ekosystemów - i to również będzie mieć wpływ na nas, ludzi.
)
2. Zagrożenie dla upraw związane z upałami i suszami. Naukowcy przewidują, że na większości obszarów Europy w tym wieku wystąpią znaczne straty w produkcji rolnej. To dlatego, że obecnie uprawiane przez nas gatunki roślin nie są przystosowane do silnego wzrostu temperatur i warunków suchych. W Polsce na przykład roślinami, które coraz trudniej będzie uprawiać, będą ziemniaki. "W Polsce plony podstawowych roślin uprawnych takich jak pszenica będą o co najmniej kilka procent niższe, głównie z powodu nasilającego się deficytu wilgoci w glebie w cieplejszych porach roku. W przypadku późnych odmian ziemniaków susze mogą powodować spadek plonów nawet o 50 proc." - zauważają eksperci - naukowcy - z portalu Nauka o Klimacie w artykule omawiającym raport IPCC.
Sytuacja według IPCC ma być lepsza na północy kontynentu, ale tamtejsze zyski nie zrównoważą negatywnych konsekwencji. Coraz trudniejsze będzie nawadnianie pól - bo coraz mniej będzie wody, którą rolnicy do tego celu będą mogli wykorzystać.
)
3. Niedobór wody. Pod tym względem najbardziej narażeni są mieszkańcy Europy Południowej - ponad jedna trzecia z nich w scenariuszu wzrostu temperatury o 2 stopnie (czyli tym, do którego chcieliśmy jeszcze kilka lat temu dążyć w ramach ograniczania globalnego ocieplenia). Przy +3 stopniach to ryzyko będzie już dwa razy wyższe. Ale znacznie zwiększone niedobory wody grożą też innym obszarom kontynentu, w tym położonym na środkowym zachodzie. To bezpośrednie zagrożenie dla ludzi, ale także ryzyko dla wielu gałęzi przemysłu, które uderzać będzie w gospodarki.
Wspomniany przed chwilą portal Nauka o Klimacie przywołuje jedno z opracowań, które zostało uwzględnione w raporcie IPCC, a w którym znajdują się ponure szacunki dla Polski. W scenariuszu wysokich emisji do końca wieku nawet około 15 milionów mieszkańców Polski będą dotykać niedobory wody.
4. Powodzie i wzrost poziomu morza. W informacyjnej pigułce dotyczącej Europy IPCC podaje, że przy globalnym ociepleniu na poziomie przekraczającym 3 stopnie, koszty związane z ulewami i powodziami mogą się podwoić. Do tego prognozuje się, że do końca tego stulecia koszty związane z zalewaniem wybrzeży wzrosną przynajmniej 10-krotnie. I to o ile będziemy działać, bo przy obecnej adaptacji ten wzrost może być jeszcze większy lub nastąpić wcześniej. Problem powodzi przybrzeżnych dotyczy także Polski.
)
Nic nas nie ominie
Negatywne skutki zmian klimatu, w tym te związane z wodą, w Europie już widać (wystarczy przypomnieć sobie ubiegłoroczne katastrofalne powodzie w Niemczech). Najmocniej dotkną jednak najbiedniejsze społeczności, zamieszkujące obszary tzw. światowego Południa - sytuacja krzywdząca dla nich podwójnie, bo jednocześnie często są to państwa, które najmniej przyczyniły się do podsycania zmian klimatu.
Nie jest tak, że problem "tamtych" nas nie będzie dotyczyć. Z miejsc, w których coraz trudniej jest żyć, uciekać będą ludzie. Migracje klimatyczne już widać, a według przewidywań zawartych w raporcie IPCC, będą się one jeszcze pogłębiać. Raport nie podbija wprawdzie tematu konfliktów lokalnych i wojen, jakie mogą powodować skutki zmian klimatu, ale nie są one wykluczone, szczególnie że poważne niepokoje społeczne związane z np. brakami żywności już w ostatnich latach już widzieliśmy.
Jest jeszcze jeden element. W zglobalizowanym - także w zakresie produkcji żywności - świecie, wydarzenia w jednym kraju mogą mocno oddziaływać na sytuację w miejscach oddalonych o tysiące kilometrów. Ceny różnych produktów rolnych zależą często od ich notowań rynkowych. Gdyby nie wojna w Ukrainie (która też wpłynie na dostępność i ceny żywności), z niepokojem obserwowalibyśmy teraz pogłębiającą się suszę na południowych równinach Stanów Zjednoczonych, które są centrum amerykańskich upraw pszenicy. Skutki zmian klimatu (jak katastrofy naturalne) mogą coraz częściej powodować zaburzenia w łańcuchach dostaw, którymi opleciony jest świat. A co takie zaburzenia mogą spowodować w gospodarce obserwowaliśmy po wybuchu pandemii koronawiurusa.
"Adaptacja ratuje życie"
Naszym głównym celem powinno być - i jest - ograniczenia globalnego ocieplenia do poziomu, który daje nadzieję, że negatywne skutki będziemy w stanie względnie opanować. Ten poziom to 1,5 stopnia wzrostu średniej globalnej temperatury w odniesieniu do stanu przedprzemysłowego. Z tego 1,5 stopnia już "zrobiliśmy" 1,1 stopnia, a maksymalny dopuszczalny przez nas teraz poziom według przewidywań możemy osiągnąć w ciągu dwóch najbliższych dekad. Tego już w zasadzie nie da się odwrócić. I ze skutkami takiego ocieplenia musimy nauczyć się sobie radzić.
Bardzo ważne jest, by takie działania adaptacyjne podejmować w zakresie rolnictwa (rozwiązywanie problemów z nawadnianiem, dobór roślin uprawnych), ale kluczowe jest dostosowanie miast. Jeszcze raz: te problemy mamy już teraz i tak, jak spóźniamy się z walką o powstrzymanie wzrostu temperatury, tak też ociągamy się z adaptacją do zmian już obecnych.
W mieszkańców miast mocno uderzać będą (i już uderzają) coraz dłuższe i coraz silniejsze okresy upałów, powodzie błyskawiczne, a na wybrzeżach także powodowane przez morze. IPCC wśród koniecznych do wdrażania kroków wymienia zazielenianie miast, co pozwoliłoby je schłodzić oraz odpowiednie planowanie zabudowy i infrastruktury, ograniczające ryzyka związane z upałami. Ważne też jest powiększanie i przywracanie naturalnych obszarów, takich jak torfowiska, które działają jak wielkie gąbki: z jednej strony pochłaniając nadmiar wody i chroniąc przed powodziami, a z drugiej magazynując ją i powstrzymując przed uciekaniem do rzek i dalej do morza - jako rezerwuar wilgoci na suchsze okresy roku.
W zakresie ryzyka związanego z uprawami, IPCC wskazuje m.in. na odpowiednie nawadnianie, zmiany w praktykach rolniczych oraz dostosowanie rodzajów upraw i hodowli. Dla radzenia sobie z niedoborami wody ważne jest m.in. odpowiednie jej magazynowanie, ponowne wykorzystywanie, oraz zmiany w zakresie zagospodarowania gruntów. By ograniczyć ryzyka związane z powodziami, powinniśmy m.in. wdrażać systemy wczesnego ostrzegania i odpowiednio planować tereny zalewowe, które mogłyby przyjmować nadmiary wody.
"Adaptacja ratuje życie" - komentował raport IPCC sekretarz generalny ONZ Antonio Guterres. "W miarę jak skutki zmian klimatu będą się pogłębiać - a będą - zwiększenie inwestycji [adaptacyjnych - red.] będzie miało zasadnicze znaczenie dla przetrwania… Opóźnienie oznacza śmierć".
Co o wodzie pisze IPCC?
Oto garść z najważniejszych wątków raportu Międzyrządowego Zespołu ds. Zmian Klimatu z podsumowania rozdziału poświęconego wodzie:
- Szacuje się, że już teraz około połowę mieszkańców Ziemi (około 4 mld z 7,8 mld) dotykają poważne niedobory wody przez przynajmniej miesiąc w roku - z powodów zarówno klimatycznych, jak i pozaklimatycznych.
- Z powodu zmian klimatu zmienia się obieg wody - tam, gdzie było wilgotno, jest wilgotniej, tam gdzie sucho - suszej. Ta intensyfikacja cyklu hydrologicznego wpływa na fizyczne aspekty bezpieczeństwa wodnego i pogłębia inne zagrożenia związane z wodą, spowodowane innymi czynnikami (społecznymi, ekonomicznymi).
- Nasila się topnienie lodowców - w ostatnich dwóch dekadach globalny wskaźnik utraty masy lodowców przekroczył 0,5 metra ekwiwalentu wody rocznie. To wpływa nie tylko na ekosystemy, ale i na społeczności wysokogórskie i polarne, korzystające z wody lodowcowej.
- Ekstremalne zdarzenia pogodowe. powodujące silne powodzie i susze stały się bardziej prawdopodobne i/lub bardziej dotkliwe z powodu zmiany klimatu powodowanej przez człowieka.
- Wystąpienie ostatnio obserwowanych przypadków intensywnych opadów deszczu w Europie, Chinach, Japonii, USA, Peru, Brazylii i Australii, które powodowały silne powodzie, było bardziej prawdopodobne z powodu antropogenicznych zmian klimatu. Można być poważnie przekonanym, że globalne ocieplenie w ciągu ostatnich 40-60 lat przyspieszało wiosenne powodzie o około 10 dni na dekadę.
- Według przewidywań, zagrożenia związane z wodą, susze i powodzie, będą wzrastać wraz z każdym stopniem globalnego ocieplenia. Podobnie jak zmiany z dostępnością do wody, choć może się to mocno różnić regionalnie. Prognozuje się, że na niedobory wody przy ociepleniu na poziomie 2 i 4 stopni Celsjusza narażonych będzie odpowiednio od trzech do czterech miliardów ludzi.
- Ograniczenie globalnego ocieplenia do 1,5 stopnia Celsjusza zmniejszy ryzyka związane z wodą w różnych regionach i sektorach.
- Przewiduje się, że ekstremalne susze rolnicze na dużych obszarach Ameryki Południowej, terenów śródziemnomorskich, zachodnich Chin i wysokich szerokościach geograficznych Ameryki Północnej oraz Eurazji, będą przynajmniej dwukrotnie bardziej prawdopodobne przy wzrośnie globalnej temperatury o 1,5 stopnia. Przy ociepleniu na poziomie 2 stopni prawdopodobieństwo silnych susz rośnie od 150 do 200 proc., a przy 4 stopniach o ponad 200 proc.
- Nawadnianie, stosowane często przez rolników dla zwiększenia plonów, pociąga za sobą także niekorzystne skutki, takie jak nadmierny pobór wód gruntowych [wody gruntowe to temat przewodni tegorocznego Światowego Dnia Wody - red.]. Jak przytacza IPCC, nawadnianie pól na dużą skalę wpływa także na lokalny klimat - zarówno pod względem temperatury, jak i opadów.
Kluczowe jest to, że, jak wynika z raportu IPCC, adaptacja musi iść w parze z ograniczaniem globalnego ocieplenia. Nie możemy sobie pozwolić na działania tylko w jednym z tych kierunków.
To, jak zmiany klimatu wiążą się z wodą, a dokładnie z lodowcami, wieloletnią zmarzliną i ich topnieniem, obserwowaliśmy na własne oczy na Spitsbergenie, razem z naukowcami Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na ich stacji polarnej w Zatoce Petunii. Oto, co zobaczyliśmy:
Raporty IPCC to bardzo obszerne (najnowszy ma ponad 3000 stron) opracowania, które nie każdemu będzie łatwo czytać. Dlatego polecamy zaglądać na portal Nauka o Klimacie, który opisuje to wszystko przystępnym językiem. A w tematach związanych z wodą rekomendujemy blogi Świat Wody i GlacjoBlogia.
