Poniższy tekst ukazał się w sierpniu 2019 r. (zaktualizowana wersja pochodzi z października 2020 r.) na oficjalnej stronie Światowej Organizacji Zdrowia. Jego tłumaczenie publikujemy za zgodą WHO.
Szczepionki uczą układ odpornościowy wytwarzania przeciwciał, tak jak robi to zwykle wtedy, gdy jest narażony na chorobę. Ponieważ jednak szczepionki zawierają tylko zabite lub osłabione formy zarazków, takie jak wirusy lub bakterie, nie powodują choroby ani nie narażają na ryzyko powikłań.
Większość szczepionek podaje się we wstrzyknięciach, ale niektóre stosuje się doustnie lub w postaci sprayu do nosa.
Dlaczego szczepienie się jest ważne?
Szczepienia to bezpieczny i skuteczny sposób na zapobieganie chorobom i ratowanie życia - bardziej niż kiedykolwiek. Obecnie dostępne są szczepionki chroniące przed co najmniej 20 chorobami, takimi jak błonica, tężec, krztusiec, grypa i odra. Razem te szczepionki każdego roku ratują życie nawet trzem milionom ludzi.
Kiedy jesteśmy zaszczepieni, chronimy nie tylko siebie, ale także osoby wokół nas. Niektórym ludziom, na przykład tym, którzy są poważnie chorzy, odradza się przyjmowanie określonych szczepionek - dlatego zależy im, aby reszta z nas została zaszczepiona i pomogła ograniczyć rozprzestrzenianie się chorób.
Podczas pandemii COVID-19 szczepienia nadal mają ogromne znaczenie. Pandemia spowodowała spadek liczby dzieci otrzymujących rutynowe szczepienia, co może prowadzić do wzrostu zachorowań i zgonów z powodu chorób, którym można zapobiec. WHO wezwała kraje do zapewnienia kontynuacji podstawowych szczepień i usług zdrowotnych, pomimo wyzwań związanych z COVID-19.
Jak działa szczepionka?
Szczepionki zmniejszają ryzyko zachorowania, współpracując z naturalnymi mechanizmami obronnymi organizmu w celu zapewnienia ochrony. Kiedy dostajesz szczepionkę, reaguje twój układ odpornościowy.
- Rozpoznaje atakujący zarazek, taki jak wirus lub bakteria.
- Wytwarza przeciwciała. Przeciwciała to białka wytwarzane naturalnie przez układ odpornościowy w celu zwalczania chorób.
- Zapamiętuje chorobę i to, jak z nią walczyć. Jeśli w przyszłości zostaniesz narażony na zarazki, Twój układ odpornościowy może szybko je zniszczyć, zanim poczujesz się źle.
Szczepionka jest zatem bezpiecznym i sprytnym sposobem wywołania odpowiedzi immunologicznej w organizmie bez powodowania choroby.
Nasz układ odpornościowy jest zaprojektowany tak, aby zapamiętywać. Po ekspozycji na jedną lub więcej dawek szczepionki zazwyczaj pozostajemy chronieni przed chorobą przez lata, dziesięciolecia, a nawet całe życie. To właśnie sprawia, że szczepionki są tak skuteczne. Zamiast leczyć chorobę po jej wystąpieniu, szczepionki zapobiegają przede wszystkim zachorowaniu.
Jak szczepionki chronią jednostki i społeczności?
Szczepionki działają poprzez wytrenowanie i przygotowanie naturalnych mechanizmów obronnych organizmu - układu odpornościowego - do rozpoznawania i zwalczania wirusów i bakterii. Jeśli organizm zostanie później narażony na te patogeny chorobotwórcze, będzie gotowy do szybkiego ich zniszczenia, co zapobiega chorobom.
Kiedy dana osoba zostaje zaszczepiona przeciwko chorobie, zmniejsza się również jej ryzyko infekcji. W związku z tym prawdopodobieństwo przeniesienia choroby na innych jest znacznie mniejsze. Im więcej osób w danej społeczności zostaje zaszczepionych, tym mniej osób pozostaje bezbronnych i istnieje mniejsza możliwość przenoszenia patogenu z osoby na osobę.
Zmniejszenie możliwości krążenia patogenu w społeczności chroni osoby, które nie mogą zostać zaszczepione z powodu innych poważnych schorzeń, przed chorobą, na którą ukierunkowana jest szczepionka. Nazywa się to "odpornością zbiorową".
"Odporność zbiorowa" występuje, gdy szczepiony jest wysoki odsetek populacji, co utrudnia rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, ponieważ nie ma wielu osób, które mogą zostać zakażone. Ale odporność taka działa tylko wtedy, gdy większość ludzi jest zaszczepiona. Jednocześnie nie chroni ona przed wszystkimi chorobami, którym można zapobiec dzięki szczepieniom. Na przykład tężec jest przenoszony przez bakterie w środowisku, a nie przez inne osoby, więc osoby nieuodpornione nie są chronione przed chorobą, nawet jeśli większość reszty społeczności jest zaszczepiona.
Dlaczego powinnam/powinienem się zaszczepić?
Bez szczepionek grozi nam poważne schorzenie i kalectwo z powodu chorób takich jak odra, zapalenie opon mózgowych, zapalenie płuc, tężec i polio. Wiele z tych chorób może zagrażać życiu. WHO szacuje, że szczepionki ratują życie od dwóch do trzech milionów ludzi rocznie.
Chociaż niektóre choroby mogą stać się rzadkie, zarazki, które je wywołują nadal krążą w niektórych lub wszystkich częściach świata. W dzisiejszym świecie choroby zakaźne mogą z łatwością przekraczać granice i zarazić każdego, kto nie jest chroniony.
Dwa kluczowe powody, dla których warto się zaszczepić, to ochrona nas samych i ochrona osób wokół nas. Ponieważ nie każdy może zostać zaszczepiony - w tym bardzo małe dzieci, osoby poważnie chore lub cierpiące na pewne alergie - są one uzależnione od szczepienia innych osób. To gwarantuje, że są również chronione przed chorobami, którym można zapobiec dzięki szczepieniom.
Jakim chorobom zapobiegają szczepionki?
Szczepionki chronią przed wieloma różnymi chorobami, w tym: rakiem szyjki macicy, cholerą, błonicą, zapaleniem wątroby różnych typów, grypą, japońskim zapaleniem mózgu, odrą, zapaleniem opon mózgowych, świnką, krztuścem, zapaleniem płuc, paraliżem dziecięcym, wścieklizną, rotawirusami, różyczką, tężcem, durem brzusznym, ospą wietrzną, żółtą febrą.
Niektóre inne szczepionki są obecnie opracowywane lub monitorowane, w tym szczepionki chroniące przed wirusem Ebola lub malarią, ale nie są one jeszcze szeroko dostępne na całym świecie.
Nie wszystkie z tych szczepień muszą być potrzebne w Twoim kraju. Niektóre można podawać tylko przed podróżą, w obszarach ryzyka lub osobom wykonującym zawody wysokiego ryzyka. Porozmawiaj ze swoim lekarzem, aby dowiedzieć się, jakie szczepienia są potrzebne Tobie i Twojej rodzinie.
Czy moja córka powinna zostać zaszczepiona przeciwko wirusowi brodawczaka ludzkiego (HPV)?
Praktycznie wszystkie przypadki raka szyjki macicy rozpoczynają się od zakażenia HPV przenoszonego drogą płciową. Szczepionka podana przed kontaktem z wirusem zapewnia najlepszą ochronę przed tą chorobą. W badaniach przeprowadzonych w Australii, Belgii, Niemczech, Nowej Zelandii, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych po szczepieniu wykazano nawet 90-proc. redukcję zakażeń HPV u nastoletnich dziewcząt i młodych kobiet.
W badaniach wykazano, że szczepionka przeciw HPV jest bezpieczna i skuteczna. WHO zaleca, aby wszystkie dziewczęta w wieku 9–14 lat otrzymały dwie dawki szczepionki wraz z badaniami przesiewowymi w kierunku raka szyjki macicy w późniejszym okresie życia.
Kiedy powinnam/powinienem się zaszczepić (lub zaszczepić moje dziecko)?
Szczepionki chronią nas przez całe życie i w różnym wieku, od urodzenia do dzieciństwa, w okresie nastoletnim i do późnej starości. W większości krajów otrzymasz kartę szczepień, która informuje, jakie szczepionki Ty lub Twoje dziecko otrzymaliście i kiedy należy podać następne szczepionki lub dawki przypominające. Ważne jest, aby upewnić się, że wszystkie te szczepionki są aktualne.
Jeśli opóźnimy szczepienie, grozi nam poważna choroba. Jeśli zaczekamy do momentu, w którym stwierdzimy, że mogliśmy zostać narażeni na poważną chorobę - na przykład podczas epidemii - może nie wystarczyć czasu, aby szczepionka zadziałała i aby otrzymać wszystkie zalecane dawki.
Dlaczego szczepienia zaczynają się w tak młodym wieku?
Małe dzieci mogą być w życiu codziennym narażone na choroby z wielu różnych miejsc i od wielu różnych ludzi, co może stanowić dla nich poważne zagrożenie. Harmonogram szczepień zalecany przez WHO ma na celu jak najwcześniejszą ochronę niemowląt i małych dzieci. Niemowlęta i małe dzieci są często najbardziej narażone na choroby, ponieważ ich układ odpornościowy nie jest jeszcze w pełni rozwinięty, a ich ciała są mniej zdolne do zwalczania infekcji. Dlatego bardzo ważne jest szczepienie dzieci przeciwko chorobom w zalecanym czasie.
Nie zaszczepiłam/nie zaszczepiłem dziecka w zalecanym czasie. Czy jest już za późno, żeby nadrobić zaległości?
W przypadku większości szczepionek nigdy nie jest za późno, aby nadrobić zaległości. Porozmawiaj z lekarzem o tym, jak uzyskać pominięte dawki szczepionki dla siebie lub dziecka.
Kto może zostać poddany szczepieniu?
Niemal każdy może się zaszczepić. Jednak z powodu pewnych schorzeń niektórzy ludzie nie powinni otrzymywać pewnych szczepionek lub powinni czekać, zanim je otrzymają. Sytuacje te mogą dotyczyć:
- Przewlekłych chorób lub terapii (takie jak chemioterapia), które wpływają na układ odpornościowy;
- Poważnych i zagrażających życiu alergii na składniki szczepionki, co jest bardzo rzadkie;
- Ciężką chorobę i wysoką gorączkę w dni szczepienia
Czynniki te często różnią się w przypadku każdej szczepionki. Jeśli nie jesteś pewien, czy ty lub twoje dziecko powinniście otrzymać określoną szczepionkę, porozmawiaj ze swoim lekarzem. Może pomóc ci w dokonaniu świadomego wyboru szczepienia dla ciebie lub twojego dziecka.
Jak opracowuje się i testuje szczepionki?
Najczęściej stosowane szczepionki funkcjonują od dziesięcioleci, a miliony ludzi otrzymują je co roku w bezpieczny sposób. Podobnie jak w przypadku wszystkich leków, każda szczepionka musi przejść szeroko zakrojone i rygorystyczne testy, aby zagwarantować, że jest bezpieczna, zanim zostanie wprowadzona na terenie danego kraju.
Szczepionkę eksperymentalną najpierw testuje się na zwierzętach, aby ocenić jej bezpieczeństwo i potencjał zapobiegania chorobom. Następnie jest testowana w badaniach klinicznych na ludziach, w trzech fazach:
- W fazie I szczepionka jest podawana niewielkiej liczbie ochotników w celu oceny jej bezpieczeństwa, potwierdzenia, że wywołuje odpowiedź immunologiczną i ustalenia właściwej dawki.
- W fazie II szczepionka jest zwykle podawana setkom ochotników, którzy są uważnie monitorowani pod kątem jakichkolwiek skutków ubocznych, w celu dalszej oceny jej zdolności do wywołania odpowiedzi immunologicznej. Na tym etapie, w miarę możliwości, zbierane są również dane dotyczące przebiegu choroby, ale zwykle nie są one wystarczająco duże, aby uzyskać jasny obraz wpływu szczepionki na chorobę. Uczestnicy tej fazy mają te same cechy (takie jak wiek i płeć), co osoby, dla których przeznaczona jest szczepionka. Na tym etapie niektórzy ochotnicy otrzymują szczepionkę, a inni nie, co pozwala na dokonanie porównań i wyciągnięcie wniosków na temat szczepionki.
- W fazie III szczepionkę podaje się tysiącom ochotników - niektórzy z nich otrzymują szczepionkę, a niektórzy nie, tak jak w badaniach fazy II. Dane z obu grup są uważnie porównywane, aby sprawdzić, czy szczepionka jest bezpieczna i skuteczna przeciwko chorobie, przed którą ma chronić.
Po udostępnieniu wyników badań klinicznych, przed wprowadzeniem szczepionki do krajowego programu szczepień konieczne jest wykonanie szeregu kroków, w tym przeglądów skuteczności, bezpieczeństwa i produkcji w celu uzyskania zezwoleń regulacyjnych i dotyczących polityki zdrowia publicznego.
Po wprowadzeniu szczepionki kontynuowane jest ścisłe monitorowanie w celu wykrycia wszelkich nieoczekiwanych niepożądanych skutków ubocznych i dalszej oceny skuteczności rutynowego stosowania wśród jeszcze większej liczby osób. Ma to pomóc w analizie dotyczącej tego, jak najlepiej stosować szczepionkę, aby uzyskać jak największy wpływ ochronny.
Wciąż mam pytania dotyczące szczepień. Co powinnam/powinienem zrobić?
Jeśli masz pytania dotyczące szczepionek, koniecznie porozmawiaj ze swoim lekarzem. Może on udzielić naukowej porady dotyczącej szczepień dla Ciebie i Twojej rodziny, w tym zalecanego harmonogramu szczepień w Twoim kraju.
Szukając w Internecie informacji o szczepionkach, należy sięgać tylko do wiarygodnych źródeł. Aby pomóc Ci je znaleźć, WHO dokonała przeglądu i "certyfikowała" wiele witryn internetowych na całym świecie, które zawierają wyłącznie informacje oparte na wiarygodnych dowodach naukowych i niezależnych recenzjach czołowych ekspertów technicznych. Wszystkie te strony internetowe są członkami Vaccine Safety Net.
Co znajduje się w szczepionce?
Wszystkie składniki szczepionki odgrywają ważną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa i skuteczności. Niektóre z nich obejmują:
- Antygen. Jest to zabita lub osłabiona forma wirusa lub bakterii, która uczy nasze ciała rozpoznawania i zwalczania choroby, jeśli napotkamy ją w przyszłości.
- Adiuwanty, które pomagają wzmocnić naszą odpowiedź immunologiczną. Oznacza to, że pomagają szczepionkom lepiej działać.
- Konserwanty, które zapewniają skuteczność szczepionki.
- Stabilizatory, które chronią szczepionkę podczas przechowywania i transportu.
Składniki szczepionki mogą wyglądać obco, kiedy są wymienione na etykiecie. Jednak wiele składników stosowanych w szczepionkach występuje naturalnie w organizmie, środowisku i jedzeniu, które spożywamy. Wszystkie składniki szczepionek - a także same szczepionki - są dokładnie testowane i monitorowane, aby zapewnić ich bezpieczeństwo.
Czy szczepionki są bezpieczne?
Szczepienie jest bezpieczne, a skutki uboczne szczepionki są zwykle niewielkie i przejściowe, np. ból ramienia lub łagodna gorączka. Poważniejsze skutki uboczne są możliwe, ale występują niezwykle rzadko.
Każda licencjonowana szczepionka jest rygorystycznie testowana w wielu fazach badań, zanim zostanie dopuszczona do użytku, a po wprowadzeniu regularnie poddawana ponownej ocenie. Naukowcy stale monitorują również informacje z kilku źródeł pod kątem jakichkolwiek oznak, że szczepionka może powodować zagrożenie dla zdrowia.
Pamiętaj, że prawdopodobieństwo odniesienia poważnych szkód wyrządzonych przez chorobę, której zapobiega szczepienie, jest znacznie większe niż przez szczepionkę. Na przykład tężec może powodować silny ból, skurcze mięśni (szczękościsk) i skrzepy krwi, odra może powodować zapalenie mózgu i ślepotę. Wiele chorób, którym można zapobiec dzięki szczepieniom, może nawet doprowadzić do śmierci. Korzyści ze szczepienia znacznie przewyższają ryzyko, a bez szczepionek doszłoby do znacznie większej liczby chorób i zgonów.
Czy szczepionki wywołują skutki uboczne?
Jak każdy lek, szczepionki mogą wywoływać łagodne skutki uboczne, takie jak niska gorączka, ból lub zaczerwienienie w miejscu wstrzyknięcia. Łagodne reakcje ustępują samoistnie w ciągu kilku dni.
Ciężkie lub długotrwałe skutki uboczne są niezwykle rzadkie. Szczepionki są stale monitorowane pod kątem bezpieczeństwa, aby wykryć rzadkie zdarzenia niepożądane.
Czy dziecko może otrzymać jednocześnie więcej niż jedną szczepionkę?
Dowody naukowe wskazują, że jednoczesne podanie kilku szczepionek nie ma negatywnych konsekwencji. Dzieci są codziennie narażone na kilkaset obcych substancji, które wyzwalają odpowiedź immunologiczną. Prosty akt jedzenia wprowadza do organizmu nowe zarazki, a w jamie ustnej i nosie żyje wiele bakterii.
Gdy możliwe jest szczepienie skojarzone (np. przeciw błonicy, krztuścowi i tężcowi), oznacza to mniej wstrzyknięć i zmniejsza dyskomfort dziecka. Oznacza to również, że twoje dziecko otrzyma odpowiednią szczepionkę we właściwym czasie, aby uniknąć ryzyka zarażenia się potencjalnie śmiertelną chorobą.
Czy istnieje związek między szczepionkami a autyzmem?
Nie ma dowodów na związek między szczepionkami a autyzmem lub zaburzeniami autystycznymi. Zostało to wykazane w wielu badaniach przeprowadzonych na bardzo dużych populacjach.
Badanie z 1998 roku, które wzbudziło obawy co do możliwego związku między szczepionką przeciwko odrze, śwince i różyczce (MMR) a autyzmem, okazało się później bardzo błędne i fałszywe. Artykuł został następnie wycofany przez czasopismo, które go opublikowało, a lekarz, który go opublikował, stracił licencję lekarską. Niestety, jego publikacja wywołała strach, który doprowadził do spadku wskaźników szczepień w niektórych krajach i późniejszych wybuchów tych chorób.
Wszyscy musimy zadbać o to, by udostępniać tylko wiarygodne, naukowe informacje na temat szczepionek i chorób, którym zapobiegają.
W jaki sposób WHO pomaga w zagwarantowaniu bezpieczeństwa szczepionek?
WHO pracuje nad tym, aby wszyscy i wszędzie byli chronieni bezpiecznymi i skutecznymi szczepionkami. W tym celu pomagamy krajom w ustanawianiu rygorystycznych systemów bezpieczeństwa szczepionek i stosujemy surowe międzynarodowe standardy w celu ich regulowania.
Wraz z naukowcami z całego świata eksperci WHO prowadzą ciągły monitoring, aby upewnić się, że szczepionki są nadal bezpieczne. Współpracujemy również z partnerami, aby pomóc krajom w badaniu i komunikowaniu się w przypadku wystąpienia potencjalnych problemów.
Wszelkie niespodziewane niepożądane skutki uboczne zgłaszane WHO są oceniane przez niezależną grupę ekspertów zwaną Globalnym Komitetem Doradczym ds. Bezpieczeństwa Szczepionek.
Przeczytaj też inne teksty na temat szczepionek
Produkcja, bezpieczeństwo i kontrola jakości szczepionek. Jak to przebiega w praktyce? >>>
Jak powstają szczepionki? Czym są stabilizatory i adiuwanty? [NAJWAŻNIEJSZE FAKTY] >>>
Czy szczepionki są bezpieczne? WHO odpowiada na najważniejsze pytania >>>
Jak działają szczepionki? WHO w prostych słowach wyjaśnia mechanizm >>>
