Od redakcji: Szanowni Czytelnicy! To pierwsza tak poważna analiza programu samorządowego PO i Nowoczesnej „Bliżej ludzi”, który te partie przedstawiły niedawno. Analiza bardzo niepokojąca. W debacie publicznej pojawiał się już, co prawda, zarzut, że na proponowanej przez opozycję reformie stracą słabsze gminy, ale po raz pierwszy widzimy to na liczbach, które podaje Piotr Wójcik. Będziemy prosić opozycję - a zwłaszcza jej głównego eksperta ekonomicznego Andrzeja Rzońcę - aby ustosunkowała się do tego tekstu. Ostatnia rzecz bowiem, jakiej w Polsce potrzebujemy, to eksplozja nierówności między regionami. Czekamy również na Państwa polemiki i komentarze w tej sprawie pod adresem listydoredakcji@gazeta.pl.
***
Po ostatnich konwencjach programowych wielu wskazywało, że PiS prezentuje konkretne rozwiązania, a PO i Nowoczesna - jedynie chęć odsunięcia tego pierwszego od władzy. Trudno jednak się z tym zgodzić - w końcu całkiem niedawno PO i Nowoczesna zaprezentowały swój samorządowy manifest programowy „Bliżej ludzi”, w którym aż roi się od bardzo daleko idących rozwiązań. Problemem liberalnej opozycji jest nie to, że nie ma programu, ale to, że ma program potencjalnie niezwykle szkodliwy. PO i Nowoczesna postulują rewolucję w finansach publicznych, która może mieć dla setek gmin i powiatów w Polsce fatalne skutki i doprowadzi do gigantycznego wzrostu nierówności terytorialnych. Co więcej, nie prezentują na poparcie swoich postulatów żadnych danych.
Polska krajem nierówności
Polska jest krajem o bardzo dużych różnicach w rozwoju między poszczególnymi rejonami. Widać to wyraźnie już na szczeblu regionalnym. Polska jako całość w 2016 roku osiągnęła PKB na mieszkańca na poziomie 68 proc. średniej UE (oczywiście według parytetu siły nabywczej, czyli biorąc pod uwagę niższe ceny w naszym kraju). Poziom rozwoju poszczególnych województw wyraźnie jednak odstaje od tej średniej, zarówno w górę, jak i w dół. Mazowieckie jako całość osiągnęło poziom PKB per capita na poziomie 109 proc. średniej UE, tymczasem lubelskie - zaledwie 47 proc. Inaczej mówiąc: przeciętny dochód na mieszkańca w Mazowieckiem jest 2,3 razy większy niż w Lubelskiem. To mniej więcej taka sama różnica jak między Polską a Szwajcarią, która osiągnęła poziom 161 proc. średniej (161/68 = 2,37). Oczywiście można to wskazywać, celnie zresztą, że wynik Mazowieckiego zawyża bardzo bogata Warszawa. Popatrzmy więc na inną parę - w województwie dolnośląskim PKB na mieszkańca wyniósł 76 proc. średniej UE, tymczasem w Podlaskiem - 48 proc. Czyli przeciętny dochód na mieszkańca w województwie dolnośląskim jest 1,6 razy większy niż w Podlaskiem. To większa różnica niż między Polską a Francją (1,52), która jako całość osiągnęła poziom 104 proc. średniej UE. A przecież mówimy o różnicach na szczeblu województw. Gdybyśmy porównywali najbiedniejsze i najbogatsze gminy, różnice byłyby dużo większe. Tak duże różnice w ramach jednego kraju są szkodliwe - powodują chociażby stopniowe wymieranie prowincji oraz poczucie krzywdy wśród jej mieszkańców.
Co więc proponuje opozycja w swoim manifeście programowym? W podrozdziale „Decentralizacja władzy, więcej pieniędzy dla samorządów” postuluje „radykalne zwiększenie dochodów własnych gmin, powiatów i województw” przez zostawienie samorządom całości ściągniętych z ich terenów podatków PIT i CIT. Obecnie około połowy wpływów z PIT zostaje w samorządach oraz mniej więcej jedna czwarta wpływów z CIT. Oprócz tego samorządy dostają także subwencje ogólną od państwa oraz ściągają podatki i opłaty lokalne (np. podatek od nieruchomości). Od państwa dostają również dotacje celowe, jednak one są na pokrycie kosztów zadań zleconych, więc możemy je w tych rozważaniach pominąć. Tak więc na pierwszy rzut oka samorządy powinny się cieszyć - dostaną zdecydowanie więcej pieniędzy. Niestety to bardzo zwodnicza optyka.
Samorządy dostaną miliardy i stracą miliardy
Problematyczna jest już sama teza, że zostawienie samorządom wpływów z PIT i CIT na pewno „radykalnie zwiększy dochody” wszystkich jednostek samorządu terytorialnego (JST). Wszystkie JST (tj. gminy, powiaty i województwa) dostaną z tytułu PIT w 2018 roku 47,85 mld zł. Z kolei budżet państwa uzyskał z PIT w 2017 roku 52,67 mld zł. O podobną kwotę zwiększyłyby się więc dochody samorządów po oddaniu im całości PIT. Problem w tym, że subwencja ogólna, która zostanie przekazana wszystkim JST w 2018 roku, ma wynieść… 55,67 mld zł. A więc państwo przekaże samorządom w tym roku w ramach subwencji ogólnej większą kwotę, niż otrzymało w zeszłym roku z PIT. Oddanie samorządom całości PIT w oczywisty sposób będzie się musiało wiązać z likwidacją subwencji ogólnej - wiedzą o tym też na pewno autorzy manifestu „Bliżej ludzi”, choć akurat o tym nie piszą. Tak więc samorządy dostałyby 53 mld zł z tytułu PIT, ale straciłyby 56 mld zł z powodu odebrania subwencji.
Oczywiście pozostaje jeszcze podatek od firm CIT - w 2017 roku państwo otrzymało z jego tytułu ok. 30 mld zł. Problem w tym, że większość samorządów nie ma na swoim terenie dużych podatników CIT. Pieniądze z CIT bardzo szerokim strumieniem popłynęłyby do wąskiej części gmin. Przede wszystkim do Warszawy, w której siedziby ma jedna trzecia działających w Polsce firm zagranicznych. Poza tym do tych gmin, na których terenie są spółki skarbu państwa (a więc największych płatników CIT); mowa chociażby o Bełchatowie czy Płocku. Oprócz tego trafiłyby też do większych miast, ale też nie wszystkich. Wzrost dochodów z tytułu CIT w większości gmin byłby niewielki, często wręcz nieodczuwalny. Za to rozrzut okazałby się ogromny. Żeby to sobie uzmysłowić, porównajmy obecne dochody z CIT Warszawy i 2,5 razy mniejszej Łodzi. W 2017 roku wszystkie urzędy skarbowe ściągnęły dla Warszawy CIT wartości 595 mln zł, a dla Łodzi... 59 mln zł, czyli dziesięć razy mniej.
Temu, kto nie ma, zabiorą nawet to, co ma
Największe jednak efekty miałoby zabranie subwencji ogólnej. I byłyby to efekty wyjątkowo szkodliwe. Subwencja ogólna jest skonstruowana w taki sposób, by wyrównywać wpływy mniej zamożnym gminom. Dzięki czemu te gminy, na których terenie nie ma zamożnych podatników, mają nieco więcej środków na wykonywanie ustawowych działań i na inwestycje, niż wynikałoby to z ich poziomu rozwoju. W wyniku tego ich mieszkańcy, którzy już i tak cierpią na tym, że zarabiają mało, przynajmniej mogą korzystać z jako takiej infrastruktury - też relatywnie biedniejszej, ale nie tak biednej jak gmina. Zabranie subwencji ogólnej sprawi, że te niezamożne gminy będą miały zdecydowanie mniej pieniędzy, niż mają obecnie. Problemem propozycji opozycji jest więc nawet nie to, że wzrost dochodów wszystkich samorządów będzie wyjątkowo nierówny. Problemem jest to, że jedne samorządy, te bogatsze, dostaną gigantyczny zastrzyk gotówki, a inne, te biedniejsze, realnie i wymiernie stracą.
Przykładowo Sokołów Małopolski (miasto wbrew pozorom leżące w województwie podkarpackim), w 2018 roku ma otrzymać z PIT 7,45 mln zł. Tak więc według propozycji PO i Nowoczesnej dostałoby dodatkowo drugie tyle z PIT - powiedzmy, że 8 mln zł. Ale z subwencji ogólnej ma otrzymać 29 mln zł. Z samej części wyrównawczej subwencji ma dostać 10,8 mln zł. Tak więc dzięki szczodrości PO i Nowoczesnej dla Warszawy i innych bogatych szczęściarzy Sokołów Małopolski straciłby 21 mln zł rocznie - kwotę dla tego miasteczka gigantyczną.
Powiat leżajski, również leżący na Podkarpaciu, dostanie z tytułu PIT w 2018 roku ok. 8,84 mln zł. Tak więc dostałby o 9 mln zł więcej, ale straciłby subwencję ogólną wartości... 44,6 mln zł. Sama wyrównawcza część subwencji (11,3 mln zł) jest w jego przypadku większa o 2,5 mln zł od uzysku przewidywanego przez rewolucję proponowaną przez PO i Nowoczesną. Województwo lubelskie otrzymałoby o 58 mln zł więcej z tytułu PIT, ale straciłoby 249 mln zł z powodu zabranej subwencji ogólnej. Z drugiej strony na przykład Poznań otrzyma dodatkowe 827 mln zł z PIT, a straci 272 mln zł subwencji, a więc będzie do przodu ponad 0,5 mld zł. To i tak nic - Warszawa zyska na czysto ponad 3 mld zł (4,3 mld zł dodatkowych wpływów z PIT i utrata nieco ponad 1 mld subwencji), i to bez uwzględnienia dodatkowych dochodów z CIT.
Żadnych liczb, żadnej odpowiedzialności
W manifeście programowym opozycji jest więcej niezwykle kontrowersyjnych postulatów. Chociażby umożliwienie gminom określania miejscowej kwoty wolnej od podatku, co mogłoby spowodować znany w skali świata wyścig do dna i powstanie lokalnych rajów podatkowych. Likwidacja urzędów wojewody utrudniłoby zaś państwu pełnienie jego najbardziej podstawowej funkcji, czyli zapewnianie bezpieczeństwa. Ale to właśnie zostawienie jednostkom samorządu terytorialnego wszystkich dochodów z PIT i CIT miałoby potencjalnie najbardziej poważne skutki - byłoby gotowym przepisem na katastrofę. Nie tylko doprowadziłoby do eksplozji nierówności terytorialnych w naszym kraju, które i tak są za duże, lecz także przede wszystkim wyraźnie uszczupliłoby budżety najmniej zamożnych samorządów, które już teraz ledwo wiążą koniec z końcem. Za to najbogatsze miasta dostałyby tak wielki zastrzyk pieniędzy, że chyba same nie wiedziałyby, co z nimi zrobić. Opozycja zapowiada, co prawda, utworzenie bliżej niesprecyzowanego „funduszu solidarnościowego, który zagwarantuje bezpieczeństwo finansowe słabszym samorządom”. Problem w tym, że fundusz ten musiałby być gigantyczny, warty nawet dziesiątki miliardów złotych, by pokryć wszystkim samorządom ich straty. Kto będzie go finansował, skoro państwo straci w sumie 83 mld zł z powodu utraconych wpływów z PIT i CIT? Dodatkowo opodatkuje się samorządy, które na tym rozwiązaniu zyskają? To po co w ogóle wprowadzać tę rewolucję, skoro per saldo będzie miało wyjść na to samo? Możemy więc już teraz założyć, że „fundusz solidarnościowy” pokryłby może drobny ułamek strat, jakie odniosłyby mniej zamożne samorządy.
Gdy PiS podczas ostatniej kampanii wyborczej prezentowało swoje pomysły socjalne, dzisiejsza opozycja często głośno wytykała mu brak dokładnych wyliczeń i pokazanych efektów. Tymczasem obecnie PO i Nowoczesna proponują rewolucję w finansach publicznych i drastyczną zmianę finansowania samorządów, nie wspierając się nawet jedną liczbą. Rzucanie przez największe partie opozycyjne w debacie publicznej tak rewolucyjnych pomysłów bez zająknięcia się o efektach to wyraz skrajnej nieodpowiedzialności. Tym bardziej jeśli od tych pomysłów włos się jeży na głowie.
Piotr Wójcik jest publicystą ekonomicznym, współpracownikiem Gazeta.pl, „Gazety Polskiej Codziennie” i REO.pl
