Przypomnij sobie wiadomości z pozytywizmu
Jak sama nazwa wskazuje, epoka ta przypada na lata 1918-1939. Był to bardzo krótki okres w dziejach literatury, ale za to obfitujący w wydarzenia historyczne, filozoficzne i artystyczne.
Po zakończeniu pierwszej wojny światowej nastąpiła zmiana układu sił wśród państw europejskich. Mocarstwa straciły swoje znaczenie w świecie. Największą potęgą wśród państw kapitalistycznych stały się Stany Zjednoczone. W Rosji po rewolucji październikowej powstało pierwsze państwo socjalistyczne. Polska odzyskała niepodległość i wróciła na mapy świata.
Rozwój nauki i techniki
W dwudziestoleciu międzywojennym nastąpił gwałtowny rozwój nauki i techniki. Albert Einstein swoją teorią względności zmienia wiedzę na temat wartości czasu i przestrzeni (wszystko zależy od punktu obserwacji). Werner Heisenberg wprowadza zasadę niepewności, według której wszystkie uznane prawidłowości nabierają cech prawdopodobieństwa opartego na kalkulacjach statystycznych. Zostaje odkryta energia promieniotwórcza, istnienie atomu i rozbicie go na mniejsze cząsteczki. Rozwój astrofizyki powoduje odkrycie faktu, że przestrzeń jest nieskończona. Alexander Fleming odkrywa pierwszy antybiotyk - penicylinę. Rozwój przemysłu wojennego prowadzi do postępu przy produkcji samolotów i samochodów, a także gazów bojowych. Następuje powszechna elektryfikacja i telefonizacja. Kinematografia wchodzi w okres rozwoju, a film staje się dziedziną sztuki.
Zmienia się także obyczajowość, moda i styl życia. Coraz powszechniejsza staje się edukacja i emancypacja. Ludzie wyzwalają się z dotychczasowych ograniczeń, ulepszają swoje życie, rozszerzają skalę kontaktów. Jednocześnie człowiek z jednej strony zatraca swój indywidualizm, z drugiej czuje lęk przed nieobliczalną cywilizacją.
Filozofia i psychologia
Psychoanaliza - zarówno kierunek w psychologii, jak i metoda leczenia ludzkich nerwic, lęków i patologii. Jej twórcą był Zygmunt Freud, który twierdził, że psychika ludzka składa się z trzech warstw: ego (jaźń - kierująca rozumną myślą), id (instynkt, pożądanie, żywioł nie podlegający władzy rozumu) oraz superego (ideał-wzór, niedościgła doskonałość, ukształtowana na skutek oddziaływań wychowawczych). Uważał, że sny są pewnego rodzaju kompensacją, gdyż człowiek realizuje w nich swoje marzenia i pragnienia. Stworzył teorię popędów, prowadził badania nad zagadnieniem rozwoju życia seksualnego. Mimo że Freud nie był filozofem, jego badania wywarły ogromny wpływ na filozofów, uczonych i artystów.
Psychologia analityczna, psychologia głębi - stanowiła polemikę z psychoanalizą Freuda. Jej twórcą był uczeń Freuda, Carl Gustav Jung. Przejaw aktywności psychiki człowieka ujmował w kontekście zarówno jednostkowym, jak i kulturowym, religijnym, historycznym itd. Wprowadził pojęcia nieświadomości zbiorowej i archetypu.
Egzystencjalizm - kierunek filozoficzny badający indywidualne losy wolnej i odpowiedzialnej jednostki ludzkiej. Dowodzi, że człowiek jako jedyny byt sam dokonujący świadomych, wewnętrznych, wyborów jest skazany na wolność. Jednak uzmysłowienie możliwości utraty wolności powoduje lęki egzystencjalne. Prekursorem ruchu był Soren Kierkegaard.
Sprawdź definicję egzystencjalizmu
Behawioryzm - rozwinął się w psychologii amerykańskiej. Twórcy tego kierunku uważali, że badanie psychiki i uczuć człowieka jest nieskuteczne, ponieważ nie podlega obiektywnemu sprawdzianowi. Zakładali, że człowieka można poznać tylko przez obserwację jego zachowania i postępowania. Behawioryzm odcisnął piętno w literaturze, która opisywała czyny bohatera bez wnikania w jego psychikę
Katastrofizm - postawa wyrażająca przeświadczenie o nieuniknionej, gwałtownej zagładzie kultury i cywilizacji ludzkiej. Tendencje katastroficzne pojawiły się w literaturze romantycznej (Zygmunt Krasiński "Nie-boska komedia"), w Młodej Polsce (hymny Jana Kasprowicza). Katastrofizm w dwudziestoleciu międzywojennym był jednym z programowych założeń poetyckiej grupy "Żagary".
Tendencje artystyczne
Dadaizm (fr. " dada" - z języka dziecięcego "konik, zabawka") - awangardowy kierunek w sztuce. Rozwinął się w latach 1916-1924 w Szwajcarii, Francji, Niemczech i Stanach Zjednoczonych. Odrzucał tradycję kulturalną, wszelkie ideologie i autorytety, normy moralno-obyczajowe oraz negował dotychczasową sztukę. Opierał się na chaosie, dowolności, nonsensie, absurdzie. Główni przedstawiciele: Marcel Duchamp, Max Ernst, Jean Cocteau, André Breton.
Neoklasycyzm ("neo -" + " klasycyzm" - łac. " classicus" - "pierwszorzędny") - nurt kulturalny nawiązujący do klasycznych wzorców antycznych oraz klasycyzmu i baroku XVII i XVIII wieku.
Nadrealizm /surrealizm - kierunek w sztuce, który z założenia miał być buntem przeciwko realizmowi i racjonalizmowi. Charakteryzował się z zerwaniem z zasadami logicznego myślenia, normami estetycznymi, moralnymi i poddanie się twórcy niekontrolowanemu strumieniowi skojarzeń, sugerujących istnienie tajemnicy życia. W poezji surrealistycznej ogromną rolę odgrywały halucynacje, urojenia, także groteska, absurd, makabryczny żart, tworzące wrażenie dziwności i niezwykłości świata
Najbardziej znani twórcy: malarze - Salvador Dali, Marcel Duchamp, Max Ernst, Hansa Arp, pisarze - Louis Aragon, Paul Éluard, Tristana Tzara.
Futuryzm (wł. " futurismo", z łac. " futurus" - "przyszły") - uznawany za najbardziej awangardowy i antytradycyjny, ponieważ nakazywał całkowite odcięcie się od przeszłości, a spojrzenie ku przyszłości. Pisarze futurystyczni głosili zniesienie wszelkich zasad ortografii, interpunkcji, gramatyki. Przedstawicielami futuryzmu był Filippo Tommaso Marinetti we Włoszech i Włodzimierz Majakowski w Rosji, w Polsce Anatol Stern i Aleksander Wat, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec i Tytus Czyżewski.
Formizm - awangardowy kierunek artystyczny rozwijany przez grupę polskich plastyków i poetów (między innymi: Tytus Czyżewski, Leon Chwistek, Stanisław Ignacy Witkiewicz) w latach 1917-1922. Ich program artystyczny głosił integrację ekspresjonizmu, kubizmu i futuryzmu w powiązaniu z odwołaniami do sztuki średniowiecznej, ludowej i prymitywnej. Formiści zerwali z konwencją realizmu i naturalizmu. kładli nacisk na autonomiczną wartość "formy" rozumianej jako brzmieniowy kształt wypowiedzi. Kierowali się teorią "wielości rzeczywistości w sztuce" Leona Chwistka oraz koncepcją "czystej formy" Stanisława Ignacego Witkiewicza.
Abstrakcjonizm (łac. " abstractio" - "oderwanie") - odzwierciedlał się przede wszystkim w sztukach plastycznych. Charakteryzował się odrzuceniem rzeczywistości i natury na rzecz subiektywnego ich przedstawienia za pomocą figur, linii, kolorów lub brył. Prekursorem był Wasilij Kandinski.
Kubizm (fr. " cubisme" z łac. " cubus" - "sześcian, kostka" z gr. " kýbos") - kierunek w sztuce (głównie w malarstwie) odrzucający tradycyjne naśladownictwo natury, którą przedstawiano jako rozbicie bryły na zgeometryzowane elementy dowolnie ze sobą łączone.
Twórcami kierunku byli Pablo Picasso i Georges Braque. Do najsławniejszych malarzy zaliczamy również: Juana Grisa, Maxa Webera, Fernanda Légera, Louisa Marcoussisa.
Literatura europejska
Franz Kafka -niemieckojęzyczny pisarz pochodzący z Pragi.Za jego największe dzieło uważany jest " Proces". Inne ważne utwory to: " Zamek", "Ameryka", "Wyrok", "Kolonia karna", "Dociekania psa", "Przemiana".
Przeczytaj omówienie powieści Franza Kafki "Proces"
Tomasz Mann - pisarz niemiecki, laureat Nagrody Nobla w 1929 roku. Najważniejsze dzieła: " Czarodziejska góra", "Buddenbrookowie", "Doktor Faustus", "Mario i czarodziej", "Śmierć w Wenecji", "Lotta w Weimarze", "Tristan", "Tonio Kröger".
Virginia Woolf -angielska feministyczna pisarka okresu międzywojennego. Najważniejsze dzieła: " Pani Dalloway", " Do Latarni Morskiej", " Pokój Jakuba", " Noc i dzień", "Fale", "Lata", "Chwile istnienia".
Michaił Bułhakow - rosyjski pisarz, autor arcydzieła światowego " Mistrz i Małgorzata". Inne utwory to: " Notatki na mankietach", " Zapiski młodego lekarza", "Szkarłatna wyspa", " Zmowa świętoszków", " Adam i Ewa", "Iwan Wasiliewicz".
Przeczytaj omówienie powieści Michaiła Bułhakowa "Mistrz i Małgorzata"
Marcel Proust - francuski poeta i pisarz. Najsłynniejszym jego dziełem jest wielotomowa powieść " W poszukiwaniu straconego czasu", nazywana powieścią strumienia świadomości.
James Joyce - poeta i pisarz irlandzki. Napisał powieść eksperymentalną " Ulisses", w której nawiązuje do " Odysei" Homera.
Antoine de Saint-Exupéry - francuski pisarz. Jego najbardziej znaną powieścią z okresu dwudziestolecia wojennego jest " Ziemia, planeta ludzi".
Bertold Brecht - pisarz niemiecki. Twórca teatru epickiego. Najbardziej znane na świecie utwory Bertolda Brechta to: " Człowiek jak człowiek", " Opera za 3 grosze", " Strach i nędza III Rzeszy", " Życie Galileusza", " Matka Courage i jej dzieci".
Literatura polska
Poezja
Skamandryci - grupa poetycka która postulowała zerwanie z kanonem poetyki młodopolskiej, związanie poezji z teraźniejszością, a także wprowadzenie mowy potocznej do poezji. Należeli do niej: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz. Grupa miała swój miesięcznik poetycki " Skamander".
Zapoznaj się z biografią Juliana Tuwima
Futuryści - działalność polskich futurystów przypada na lata1918-21. Odwoływali się do założeń futuryzmu europejskiego. W Polsce istniały dwa ośrodki: w Warszawie - Anatol Stern i Aleksander Wat (wł. Chwat) oraz w Krakowie - Stanisław Młodożeniec i Bruno Jasieński.
Awangarda Krakowska - założona na początku lat dwudziestych przez poetów skupionych wokół Tadeusza Peipera i wydawanego przez niego pisma "Zwrotnica". W jej skład wchodzili: Julian Przyboś, Adam Ważyk, Jan Brzękowski i Jalu Kurek. Jako jedyny nowatorski polski ruch artystyczny Awangarda Krakowska opracowała swój program poetycki w szczegółach. Ich hasło brzmiało: "Minimum słów, maksimum treści".
Awangarda Lubelska - powstała w latach trzydziestych XX wieku. Przejęła od Awangardy Krakowskiej zasadę poetyckich skrótów i płynnego obrazowania, zakładając również, że materiałem poezji mogą być skojarzenia, sen, psychiczne przeżycia człowieka; poezja wg Awangardy powinna głosić postulaty moralne, a jej tematyka powinna odwoływać się do tradycji.
Najwybitniejszym przedstawicielem był Józef Czechowicz.
Żagary - grupa poetycka, która powstała i działała w latach trzydziestych XX wieku w Wilnie. Żagardziści głosili katastrofizm, a swoją poetyką nawiązywali do romantyzmu i symbolizmu. Jej czołowym przedstawicielem był Czesław Miłosz.
Kwadryga - była to grupa członków Koła Literackiego, skupionych wokół pisma o tej samej nazwie. Pomimo że polemizowała ze Skamandrytami, pozostawała pod ich wpływem. Członkowie grupy głosili postulaty "sztuki uspołecznionej, sprawiedliwości społecznej i godności pracy". Należeli do niej między innymi: Konstanty Ildefons Gałczyński, Marian Piechal, Lucjan Szenwald..
Najbardziej znani polscy poeci epoki:
Władysław Broniewski (1897-1962) - poeta indywidualny, utożsamiany z hasłami rewolucyjnymi, operujący techniką poezji romantycznej.
Jarosław Iwaszkiewicz (1894-1980) - jeden ze Skamandrytów.
Bruno Jasieński (1901-1939) - przedstawiciel futuryzmu.
Tytus Czyżewski (1880-1945) - malarz, teoretyk i krytyk sztuki, współtwórca Awangardy Krakowskiej, współzałożyciel stowarzyszenia Ekspresjonistów Polskich. Zafascynowany formizmem i futuryzmem.
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (1893 lub 1894-1945) - poetka wierszy-miniatur, scenek, w których operując skrótem, zaskakującym symbolem porusza zasadnicze tematy filozoficzne, takie jak sens życia, cierpienia, miłości.
Kazimiera Iłłakowiczówna (1892-1983) - w swojej twórczości zbliżała się do Skamandrytów poprzez dążenie do upotocznienia języka poetyckiego poprzez elementy fabularne i akcenty humorystyczne.
Jan Lechoń (wł. Leszek Serafinowicz) - Skamandryta.
Antoni Słonimski (1895-1976) - malarz i poeta. Wczesna twórczość zbliżała go do kręgu parnasistów, którzy niezwykłą wagę przywiązywali do formy artystycznej dzieła. Późniejsze teksty przyniosły głównie treści ideowe i społeczne.
Bolesław Leśmian (1878-1937) - indywidualność epoki, mistrz fantastyki baśniowej i neologizmów.
Zapoznaj się z biografią Bolesława Leśmiana
Tadeusz Peiper (1891-1969) - teoretyk Awangardy Krakowskiej, zwany jej papieżem.
Julian Przyboś (1901-1970) - debiutował jako poeta należący do nurtu futuryzmu, ale wkrótce zbliżył się do Awangardy Krakowskiej
Leopold Staff (1878 -19570) - "Poeta trzech pokoleń", w epoce dwudziestolecia międzywojennego reprezentuje poezję codzienności.
Przeczytaj biografię Leopolda Staffa
Julian Tuwim (1894-1953) - współtwórca i przedstawiciel grupy Skamander.
Zapoznaj się z charakterystyką twórczości Juliana Tuwima
Kazimierz Wierzyński (1894-1969) - współredaktor "Skamandra", którego twórczość charakteryzuje żywiołowy witalizm, afirmacja życia, sprzeciwianie się wszelkim programom i filozoficzno-estetycznym uwarunkowaniom.
Dramat
Stanisław Ignacy Witkiewicz - Witkacy (1885-1939) - prowokator, awangardzista. Autor wielu dramatów, między innymi: " Wariat i zakonnica", " W małym dworku", "Szewcy".
Jerzy Szaniawski (1886-1970) - realista. Znane dramaty: " Żeglarz", "Most", "Adwokat i róże", " Fortepian", "Dwa teatry".
Proza
Stefan Żeromski (1864-1925) - polski prozaik, publicysta, dramaturg, nazwany "sumieniem polskiej literatury". Najsłynniejsza powieść międzywojnia to " Przedwiośnie".
Przeczytaj omówienie powieści Stefana Żeromskiego "Przedwiośnie"
Zofia Nałkowska (1884-1954) - pisarka, publicystka i dramatopisarka . Jej najbardziej znaną powieścią z okresu dwudziestolecia jest " Granica".
Przeczytaj omówienie powieści Zofii Nałkowskiej "Granica"
Maria Dąbrowska (1889-1965) - powieściopisarka, eseistka, dramatopisarka, tłumaczka literatury duńskiej, angielskiej i rosyjskiej. Jest autorką znanej tetralogii powieściowej " Noce i dnie".
Maria Kuncewiczowa (1899-1989) - pisarka, publikowała na łamach miesięcznika " Bluszcz". Jej najbardziej znaną powieścią jest "Cudzoziemka".
Juliusz Kaden-Bandrowski (1885-1944) - pisarz i publicysta. Jego powieści charakteryzują się wiernością faktom i wnikliwością oraz kontrastowym połączeniem różnych stylów i środków literackich.
Bruno Schulz (1892-1942) - grafik, malarz, rysownik, prozaik i krytyk literackipochodzenia żydowskiego. Autor cyklu opowiadań " Sklepy cynamonowe".
Przeczytaj omówienie zbioru opowiadań Brunona Schulza "Sklepy cynamonowe"
Witold Gombrowicz (1904-1969) - powieściopisarz, nowelista i dramaturg. W okresie dwudziestolecia stworzył miedzy innymi takie utwory jak: " Pamiętnik z okresu dojrzewania", "Ferdydurke", "Iwona, księżniczka Burgunda", "Szczur", "Opętani", "Na kuchennych schodach".
Zapoznaj się z omówieniem powieści Witolda Gombrowicza "Ferdydurke"
Andrzej Strug (1871-1937) - prozaik i publicysta. Znane utwory: " Mogiła nieznanego żołnierza", "Grzeszny romans", "Niebezpieczny romans".
Sergiusz Piasecki (1901-1964) - prozaik. Jego najbardziej znaną powieścią jest " Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy".
Karol Irzykowski (1873-1944) - krytyk literacki, prozaik.
Bibliografia
Artur Hutnikiewicz, " Od Czystej Formy do literatury faktu. Główne teorie i programy literackie XX stulecia". Warszawa 1990
Słownik literatury polskiej XX wieku . Red. Alina Brodzka [i in.], Wrocław 1992
Jerzy Kwiatkowski, " Dwudziestolecie międzywojenne", Warszawa 2000
Jerzy Kwiatkowski, "Literatura Dwudziestolecia", Warszawa 1990 Lesław Eustachiewicz, "Dwudziestolecie 1919-1939", Warszawa 1990
