II wojna światowa

Gdy 1 września o 4.45 niemiecki pancernik Schlezwig-Holstein (na zdjęciu) zaatakował Westerplatte, rozpoczynała się II wojna światowa, ale zarazem kończył się okres nazwany "pokojowymi podbojami" Adolfa Hitlera. Sytuacja politycznego i militarnego napięcia w Europie trwała niemal od zakończenia pierwszego konfliktu światowego. Niemcy początkowo dążyli do rewizji niekorzystnych dla nich ustaleń konferencji w Wersalu z 1918 roku. W roku 1933, po dojściu Hitlera do władzy, sytuacja uległa zmianie. Hitler nie tylko zmierzał do rewizji traktatu, ale dążył do stworzenia nowej Europy, w której "zapewniono by przestrzeń życiową rasie aryjskiej".

Drugim państwem, które dążyło do złamania systemu wersalskiego, był komunistyczny ZSRR. W latach dwudziestych Niemcy i ZSRR - dwa "pokrzywdzone" w Wersalu państwa - współpracowały w sferze ekonomicznej i militarnej. Współpracę przerwał Hitler, dla którego komunizm był wrogą ideologią.

Niemcy, przy biernej postawie państw zachodnioeuropejskich, łamały limity rozbrojeniowe ustalone w Wersalu, tworząc Luftwaffe, rozbudowując siły lądowe, a w roku 1936 wkraczając do zdemilitaryzowanej Nadrenii. Z woli Hitlera cała gospodarka niemiecka zostaje przestawiona na program zbrojeń i dzięki temu zlikwidowane zostaje bezrobocie i przełamany kryzys ekonomiczny (dzieje się tak również dzięki amerykańskim pożyczkom).

Hitlerowi sprzyja erozja stworzonego w Wersalu systemu bezpieczeństwa (Liga Narodów nie spełnia swej roli). Ponadto Francja i Wielka Brytania w latach międzywojnia znajdowały się w permanentnym kryzysie finansowym.

Niemcy w marcu 1938 roku przyłączają Austrię. W tym samym roku na konferencji w Monachium Francja i Anglia dla "ratowania pokoju" wyrażają zgodę na przyłączenie do Niemiec czeskich Sudetów. Oznacza to pozostawienie najwierniejszego sojusznika Francji - Czechosłowacji - na łasce Hitlera (Niemcy otrzymują olbrzymie wzmocnienie, przejmując czeskie czołgi). Równocześnie w Hiszpanii toczy się wojna domowa (1936-1939). Jest ona poligonem wojskowym i ideologicznym dla faszystowskich Niemiec i Włoch wspierających wojska gen. Francisco Franco oraz dla ZSRR popierającego rząd republikański.

Początkowo Hitler był przekonany, że uda mu się wciągnąć Polskę w orbitę swojej polityki. Jego ultimatum z żądaniem przyłączenia Gdańska do Rzeszy oraz wybudowania eksterytorialnej linii kolejowej do Prus miały charakter sondażu. W roku 1939, gdy zacieśnia się sojusz polsko-brytyjsko-francuski, zmienia zamiar i decyduje się uderzyć na Polskę. Porozumienie zawarte 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie przez ministrów spraw zagranicznych Rosji - Wiaczesława Mołotowa i Niemiec - Joachima von Ribbentropa, opatrzone tajnym protokołem zakładającym rozbiór Polski (początkowo wzdłuż linii Wisły), daje Hitlerowi pewność, że kampania w Polsce zakończy się sukcesem.

Kalendarium II wojny światowej

1939

1 września. Atak Niemiec na Polskę bez wypowiedzenia wojny. Wojska niemieckie wkraczają do Polski od zachodu, od południa - z zajętej przez Niemców Czechosłowacji, i od północy - z Prus Wschodnich.

Niemcy dysponują 1,8 mln żołnierzy, 11 tys. dział, 2,6 tys. czołgów, 2 tys. samolotów.

Polska ma około 1 mln żołnierzy, 3 tys. dział, 500 czołgów, 400 samolotów (tylko 100 nowoczesnych).

3 września. Wielka Brytania i Francja wypowiadają wojnę Niemcom. Prowadzą jednak bardzo ograniczone działania wojenne.

Polska armia ponosi klęskę w bitwie granicznej. Niemieckiej 3 Armii udaje się z północy obejść łukiem pozycje polskie atakiem przez Pomorze Gdańskie, a armie 10 i 14 przełamują je na południu (14 Armia wyprzedziła odwrót polskich wojsk i na Lubelszczyźnie zetknęła się z 3 Armią).

8 września. Rozpoczyna się bitwa nad Bzurą. Dwie cofające się w kierunku Warszawy armie polskie - "Pomorze" i "Poznań" pod dowództwem gen. Tadeusza Kutrzeby - uderzają na rozciągnięte skrzydło niemieckiej 8 Armii nad Bzurą w rejonie Łowicza i Łęczycy.

Polski atak wywołał zamieszanie w szeregach niemieckich. 8 Armia straciła 1500 ludzi, a polskie wojska posunęły się o 20 km w zdobytym wcześniej przez Niemców terenie. Niemcy powstrzymali marsz na Warszawę, kierując w stronę bitwy 10 Armię i 4 Flotę Powietrzną.

16 września zaczął się koncentryczny atak niemiecki na jednostki polskie.

Wobec groźby okrążenia, znad Bzury wycofała się część armii "Poznań". Od 18 do 22 września pozbawione amunicji kolejne polskie dywizje zaprzestawały walki. Do Warszawy i Modlina przez Puszczę Kampinoską przedarły się niewielkie oddziały piechoty i kawalerii z gen. Kutrzebą na czele. Była to jedyna w skali strategicznej próba przejęcia inicjatywy przez stronę polską w kampanii wrześniowej.

17 września. Polskę zaatakował ZSRR, łamiąc traktat o nieagresji. Prezydent Polski, rząd i Wódz Naczelny wyjeżdżają do Rumunii. ZSRR na mocy nowego układu z Niemcami zajmuje 52 procent terytorium Polski. Niemcy część polskich ziem wcielają do Rzeszy, z części tworzą Generalną Gubernię ze stolicą w Krakowie (faktycznie jest to kolonia Rzeszy).

28 września. Kapituluje Warszawa (pierwszy bezpośredni atak na stolicę nastąpił już 8 września), 2 października - Hel. Od 2 do 5 października trwała ostatnia bitwa kampanii pod Kockiem.

We Francji powstała nowa armia, utworzona z polskiej emigracji zarobkowej na Zachodzie, żołnierzy Września, którzy przeszli na Węgry i do Rumunii, oraz ochotników przedzierających się z Polski przez całą Europę do Francji. Wodzem naczelnym i nowym premierem rządu polskiego został gen. Władysław Sikorski.

30 listopada. Atak ZSRR na Finlandię. Po bardzo zaciętym oporze fińskim wojna zakończyła się oddaniem ZSRR części terytorium (traktat pokojowy 30 marca 1940 r.).

1940

9 kwietnia. Atak Niemiec na Danię i Norwegię. W maju polska Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich, przewieziona z Francji, uczestniczy w walkach brytyjsko-francuskiego korpusu sojuszniczego w bitwie o Narwik.

10 maja. Atak Niemiec na Holandię, Luksemburg, Belgię i Francję.

Francja była przekonana, że jej umocnień granicznych (tzw. linii Maginota) Niemcy nie będą w stanie pokonać. Nie dało się tego sprawdzić, bo Niemcy wcale jej nie atakowali. Za radą gen. Ericha von Mansteina przechodzą przez Ardeny (nie wiadomo dlaczego Francuzi uważali, że góry te są nie do zdobycia).

We Flandrii niepowodzeniem kończy się kontrofensywa sprzymierzonych pod Arras. Na północy zostają okrążone siły francuskie i brytyjskie, 338 tys. żołnierzy (głównie brytyjskich) udało się Brytyjczykom ewakuować przez Dunkierkę. Decydujące starcie francusko-niemieckie rozegrało się między 5 a 9 czerwca nad Sommą. Francuzi przegrali.

18 czerwca Niemcy bez walki zajęli Paryż. 22 czerwca Francja podpisała kapitulację.

We Francji walczyły też jednostki polskie (łącznie w czerwcu 1940 r. około 85 tys. żołnierzy). Część z nich została rozbita, część przeszła po klęsce granicę szwajcarską i tam została internowana, część żołnierzy przedostała się do Wielkiej Brytanii.

3 lipca. Brytyjczycy niszczą część floty francuskiej pod Mers-El Kabir na Morzu Śródziemnym. W ten sposób Brytyjczycy chcieli zapobiec ewentualnemu przejęciu okrętów francuskich przez Niemców. W walkach ginie 1100 francuskich marynarzy, podporządkowanych rządowi w Vichy. Dalszą walkę z Niemcami deklarują Francuzi skupieni wokół gen. Charles'a de Gaulle'a.

Czerwiec i sierpień. ZSRR zajmuje rumuńską Besarabię i republiki nadbałtyckie - Litwę, Łotwę i Estonię. We wszystkich tych krajach, podobnie jak w Polsce w 1939 roku, przeprowadzono sfałszowane referenda, w których ludność głosowała za przyłączeniem do ZSRR. Włochy przystępują do wojny w sojuszu z Niemcami i zajmują część brytyjskich kolonii w Afryce.

8 sierpnia-31 października. Bitwa o Anglię (p. ramka).

27 września. Pakt państw tzw. osi - Niemiec, Włoch i Japonii. W listopadzie do paktu przystępują Węgry, Rumunia i Słowacja, a w marcu 1941 roku Bułgaria.

1941

Luty. W Afryce ląduje niemiecki korpus ekspedycyjny marszałka Edwina Rommla. W Libii i Trypolitanii pokonuje wojska brytyjskie. Twierdzy Tobruk, oblężonej przez Niemców i Włochów, od sierpnia do grudnia skutecznie broni m.in. polska Brygada Karpacka.

Kwiecień-maj. Atak Niemiec na Jugosławię i Grecję. W desancie na Kretę bierze udział 500 samolotów transportowych i 100 szybowców.

22 czerwca. Atak Niemiec na ZSRR. Stalin jest zupełnie zaskoczony (dwie godziny przed atakiem szły jeszcze do Rzeszy pociągi z dostawami zboża). Do listopada Niemcy docierają pod Leningrad (będzie zablokowany do 1944 r.) i Moskwę. Wielka Brytania i USA wspierają walczący Związek Radziecki dostawami sprzętu.

7 grudnia. Atak japoński na Pearl Harbor (p. ramka).

Październik 1941-styczeń 1942. Bitwa pod Moskwą. Hitler był przekonany, że rozpoczęta w czerwcu kampania jest już rozstrzygnięta. Ofensywa na Moskwę rozpoczyna się 2 października, Niemcy docierają pod miasto i przez lornetki oglądają odległy o 22 km Kreml. Nie udaje im się jednak przebić przez obronę radziecką.

5 grudnia 1941 roku spod Kalinina na północ od Moskwy uderzają cztery armie radzieckie. Niemcy zostają odrzuceni od Moskwy. Hitler, który przejął naczelne dowództwo, wydaje 8 grudnia dyrektywę "ani kroku wstecz". Ale jego podwładni, unikając okrążenia, cofają się na całym środkowym odcinku frontu.

W styczniu niespodziewany atak radzieckiej 16 Armii, atakującej spod Wołokołamska, zmusza do odwrotu 3 Armię Pancerną. 15 stycznia Hitler nakazuje odwrót na "pozycje zimowe". Jest to pierwsze strategiczne niepowodzenie niemieckich wojsk lądowych w tej wojnie.

1942

15 lutego. Japończycy zdobywają Singapur, 70 tys. żołnierzy brytyjskich idzie do niewoli. Wcześniej - 25 grudnia 1941 roku - Japończycy zdobyli Hongkong, broniony przez wojska brytyjskie. Inwazja japońska objęła Filipiny, Syjam, Malaje, Birmę, Indonezję, Nową Gwineę i wiele innych wysp na Oceanie Spokojnym.

Maj-czerwiec. Ofensywa niemieckiego Afrika Korps pod dowództwem gen. Edwina Rommla w Afryce Północnej. Niemcy zdobywają Bir-Hakeim i twierdzę Tobruk (21 czerwca). Ostatnią brytyjską pozycją przed Aleksandrią jest El Alamejn, oddalony od niej o 100 km.

4 czerwca. Amerykanie zwyciężają w bitwie o Midway (p. ramka).

18 sierpnia. Rozpoczyna się bitwa o Stalingrad (p. ramka).

23 października. Pod El Alamejn Brytyjczycy pod dowództwem gen. Bernarda Montgomery'ego przechodzą do kontrofensywy. Rozpoczyna się paniczny odwrót sił faszystowskich do Tunezji. Resztki sił niemiecko-włoskich rozbijają Amerykanie, którzy lądują w rejonie Casablanki.

1943

2 lutego. Klęska Niemców pod Stalingradem.

4-15 lipca. Bitwa na Łuku Kurskim. Operacja "Cytadela" miała przywrócić Niemcom inicjatywę na froncie wschodnim.

W rejonie Łuku Kurskiego (na froncie o długości zaledwie 150 km) Niemcy skoncentrowały 900 tys. żołnierzy, 2 tys. czołgów (w tym około 200 nowych Panter i 100 Tygrysów) oraz działa samobieżne Ferdinand (okazały się bezbronne wobec piechoty, bo nie zamontowano na nich karabinów maszynowych). Panowanie w powietrzu miało zapewnić 1800 samolotów. Bój spotkaniowy miał zniszczyć trzon radzieckiej armii.

Armia Czerwona pod dowództwem Konstantego Rokossowskiego i Nikołaja Watutina dysponowała 2,6 mln żołnierzy i 3600 czołgami, ponadto wybudowała system przeciwpancernych umocnień.

Natarcie 5 lipca miało być zaskoczeniem dla wojsk radzieckich, ale to one zaskoczyły tego dnia Niemców - artyleria i katiusze (słynne radzieckie rakiety na podwoziu samochodowym) rozpoczęły ostrzał niemieckich rejonów ześrodkowań, powodując tam ciężkie straty. 11 lipca pod Prochorowką atakują dwa niemieckie korpusy pancerne i nieomal zderzają się z 5 Armią Pancerną Gwardii i 7 Armią Gwardii. Na niewielkiej przestrzeni starło się 1200 czołgów (dwie trzecie zostało zniszczonych).

W tej największej pancernej bit-wie spotkaniowej Niemcy ponoszą klęskę. Radzieckie kontruderzenie po początkowych niepowodzeniach dochodzi do Charkowa (decydujące znaczenie miał pozostawiony w odwodzie Front Stepowy gen. Iwana Koniewa). Działania Niemców paraliżuje ok. 300 oddziałów partyzanckich. Od tej chwili Niemcy już tylko będą się cofać.

10 lipca. Wojska alianckie (160 tys. żołnierzy, 600 czołgów, 1000 dział) lądują na Sycylii.

3 września. Włochy po obaleniu dyktatury Benito Mussoliniego kapitulują przed aliantami. Jednak Niemcom udało się utrzymać środkowe i północne Włochy oraz obsadzić tzw. linię Gustawa na południe od Rzymu.

Jesień. Po bitwie pod Kurskiem Armia Czerwona coraz szybciej posuwa sie na zachód. Zdobywa Połtawę (21 IX), Smoleńsk (25 IX), Kijów (11 XI). W walkach na Białorusi uczestniczy dywizja kościuszkowska pod dowództwem gen. Berlinga - pierwszą swą bitwę stacza 12 X pod Lenino.

1944

18 maja. We Włoszech zostaje przełamana linia Gustawa. Kluczowe znaczenie dla niemieckiej linii obrony miał klasztor Monte Cassino, broniony przez doborowe jednostki niemieckich spadochroniarzy.

Klasztor zajęły polskie oddziały II Korpusu pod dowództwem gen. Władysława Andersa, które kilkakrotnie szturmowały pozycje niemieckie.

4 czerwca. 5 Armia amerykańska zajmuje Rzym.

6 czerwca. Lądowanie sprzymierzonych na plażach w Normandii (p. ramka).

15 sierpnia. Desant amerykańsko-francuski na południu Francji.

22 czerwca. Rusza wielka ofensywa radziecka z Białorusi. 20 lipca Armia Czerwona przekracza dzisiejsze granice Polski.

20 lipca. Nieudany zamach na Hitlera, przeprowadzony przez Clausa von Stauffenberga. Hitler wykorzystuje to, aby rozprawić się z przeciwnikami w armii. Zostało straconych 200 spiskowców i 700 wyższych oficerów Wehrmachtu.

1 sierpnia. Wybucha Powstanie Warszawskie, największa bitwa ruchu oporu w II wojnie światowej . Rozkaz rozpoczęcia walki został wydany przez dowódcę Komendy Głównej AK na wieść o zbliżaniu się radzieckich czołgów do przedmieść Warszawy (informacje były nieprawdziwe). Do walki ruszyło blisko 23 tys. żołnierzy AK (ogółem w czasie powstania walczyło 54 tys. powstańców). W pierwszych czterech dniach powstańcom udało się zająć połowę terytorium miasta (garnizon niemiecki liczył wówczas 15 tys.), ale nie zajęto żadnego mostu, lotniska ani budynku gestapo przy al. Szucha, ani głównej arterii miasta, Alei Jerozolimskich. Powstańcy heroicznie bronili się 63 dni. Decydujące znaczenie dla upadku powstania miał niemiecki atak na Wolę i Ochotę i rozdzielenie wojsk polskich walczących w Śródmieściu i na Starym Mieście. Następnie Niemcy likwidowali odizolowane grupy oporu: na Starym Mieście, Żoliborzu, Mokotowie. Stalin wstrzymał kontrofensywę na wschód, a desanty 1 Armii WP zakończyły się niepowodzeniem i śmiercią 3,7 tys. żołnierzy.

Łącznie straty polskie: 16-18 tys. zabitych powstańców, około 150-170 tys. wymordowanej ludności cywilnej. Po powstaniu na rozkaz Hitlera Niemcy zniszczyli 84 procent miasta. Straty niemieckie: 26 tys. zabitych i rannych (50 proc. sił użytych do likwidacji powstania).

17 września. Wielka operacja powietrznodesantowa aliantów pod Arnhem, z udziałem polskiej 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej gen. Sosabowskiego. Po tygodniu kończy się klęską.

Grudzień-styczeń. Ostatnia, nieudana kontrofensywa niemiecka w Ardenach. Niemcom nie udaje się dojść do Antwerpii, czołgom zabrakło paliwa.

1945

12 stycznia. Armia Czerwona rozpoczyna znad Wisły ofensywę styczniową, której celem jest Berlin. 17 stycznia zdobyta zostaje Warszawa, 18 stycznia - Kraków, 28 stycznia - Katowice.

W ofensywie brała udział I Armia WP, a następnie także II Armia WP.

Marzec. Alianci przełamują niemiecką obronę na Renie.

30 kwietnia. Adolf Hitler popełnia w Berlinie samobójstwo. Dwa dni później Armia Czerwona zdobywa miasto. W Berlinie walczy też 1 Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki. Po zachodniej stronie frontu wkracza do Niemiec Dywizja Pancerna gen. Maczka, uczestnicząca w wyzwalaniu Belgii i Holandii.

8 maja. Dowództwo niemieckie zgadza się na bezwarunkową kapitulację. Kończy się wojna w Europie.

6 i 8 sierpnia. Bomby jądrowe spadają na Hiroszimę i Nagasaki. W 250-tysięcznej Hiroszimie ginie w jednej chwili 80 tys. ludzi.

8 sierpnia. ZSRR wypowiada wojnę Japonii. W ciągu dwóch tygodni Armia Czerwona rozbija japońską Armię Mandżurską. Japończycy tracą 700 tys. żołnierzy.

2 września. Kapituluje Japonia.

MAGAZYN nr 31 dodatek do Gazety Wyborczej nr 180, z dnia 03/08/2000