Geneza
Zbiór pieśni "Księgi dwoje" został wydany w 1586 roku w Krakowie. Do zbioru dołączono "Pieśń o sobótce" oraz "Hymn". Kochanowski pisał pieśni przez cały okres twórczości. Stworzył ich około 60.
O pieśni
Pieśń (łac. carmina) to gatunek liryczny o antycznym pochodzeniu, który przeznaczony był do recytacji i śpiewu (gatunek meliczny). Pierwotnie pieśni wykonywano przy wtórze liry. Pieśni podejmują różnorodną tematykę, m.in. miłosną, religijną, patriotyczną, biesiadną, filozoficzną, autotematyczną. Mistrzem gatunku okrzyknięto Horacego.
Program poetycki i filozoficzny
Jan Kochanowski, idąc w ślady Horacego, połączył liryzm i filozoficzną refleksję. Zbiór pieśni jest swoistym programem poetyckim i filozoficznym poety. Kochanowski przedstawia życiową filozofię "złotego środka", która łączy w sobie epikureizm i stoicyzm. Losem człowieka rządzi fortuna, która jest kapryśna; raz niesie radość, a raz nieszczęście. Człowiek musi się jednak godzić z jej wyrokami. Cieszyć się życiem mimo wszelkich przeciwności ("carpe diem"), a jednocześnie zachowywać w tej radości umiar i powściągliwość. Los może się w każdej chwili odmienić i należy być na to przygotowanym. Najwyższą cnotą jest wewnętrzny spokój.
"Hymn" (Czego chcesz od nas, Panie...)
Pieśń "Czego chcesz od nas, Panie" jest manifestem renesansowej świadomości. Ma formę hymnu, czyli podniosłej i uroczystej pieśni, która jest pisana ku chwale Boga i w której wypowiada się zbiorowy podmiot liryczny. Ujawnia się w "Hymnie" renesansowa koncepcja Boga:
Deux Artifex - Bóg artysta
Deux Pater - Bóg ojciec
Deux Ridens - Bóg śmiejący się
Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do Boga (złamana zostaje średniowieczna koncepcja pośrednictwa, wg której człowiek był zbyt mały, aby kierować słowa do Boga).
Wychwala jego dzieło stworzenia świata. Bóg jawi się jako osoba wszechmocna, której nic nie może ogarnąć. Podmiot liryczny afirmuje świat, który jest idealny, ponieważ pochodzi od Boga. Bóg jest kochającym ojcem, który opiekuje się swoimi dziećmi i wielkim artystą, który stworzył piękne dzieło. Człowiek zachwyca się jego wszechmocą i się jej poddaje. Zbiorowy podmiot liryczny prosi Boga o błogosławieństwo i dalszą opiekę.
Pieśń XXIV (Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony...)
Pieśń XXIV jest parafrazą "Exegi monumentum" Horacego. Podmiotem lirycznym jest poeta, którego można utożsamiać z Kochanowskim. Wyraża on przekonanie o nieśmiertelności, którą daje twórczość. Dzieła artysty zapewniają mu wieczny byt w świadomości potomnych. - "Nie wszystek umrę" - powtarza za Horacym Kochanowski. Śmierć nie jest kresem, a dopiero początkiem podniebnego lotu poety.
Pieśń IX (Nie porzucaj nadzieje...)
"Nie porzucaj nadzieje, jakoć się kolwiek dzieje..." to pieśń refleksyjno-filozoficzna, w której podmiot liryczny rozważa kondycję człowieka w świecie i przewrotność fortuny. Życie ciągle zatacza swój krąg, po zimnie przychodzi wiosna, po smutkach pojawiają się radości. Dlatego trzeba zachowywać spokój i cierpliwie oczekiwać tego, co przyniesie przyszłość. Człowiek ma tendencję do popadania w skrajności, przez co często spotykają go rozczarowania. Aby uchronić się przed kaprysami fortuny, należy zawsze zachować "serce jednakie", a wszelką nadzieję pokładać w Bogu.
Pieśń o spustoszeniu Podola
"Pieśń o spustoszeniu Podola" jest pieśnią patriotyczną, która nawiązuje do najazdu Tatarów w 1575 roku. Podmiot liryczny przywołuje obraz ograbionej ziemi i niewoli. Winą obarcza szlachtę, która nieumiejętnie zarządza pieniędzmi i spędza czas na zabawach. Nawołuje Polaków do walk, ponieważ Mars jeszcze nie rozstrzygnął, która strona zwycięży. Podmiot mówiący kończy pieśń gorzką puentą, że Polacy nie wyciągają wniosków i stale popełniają takie same błędy.
