Nowelizacja ustaw o ustroju sądów powszechnych, Sądzie Najwyższym i niektórych innych ustaw nazywana jest "ustawą represyjną" lub "ustawą kagańcową", ponieważ zaostrza ona kary wobec sędziów oraz daje więcej władzy w ręce rzeczników dyscyplinarnych i prezesów sądów. Zdaniem krytyków, nowelizacja ta jest zagrożeniem dla trójpodziału władzy w Polsce i krokiem w stronę wyprowadzenia Polski z Unii Europejskiej.
>>> Po co PiS-owi wojna o sądy? Gdula: chcieliby już nie mówić o sądach, ale muszą
W preambule ustawy czytamy: "W poszanowaniu wartości demokratycznego państwa prawnego oraz niezależności i apolityczności sądów […]; Podkreślając ustrojową rolę Trybunału Konstytucyjnego jako organu powołanego do orzekania o zgodności z Konstytucją ustaw i umów międzynarodowych; Uznając, że każdemu powołanemu przez Prezydenta RP sędziemu należy zapewnić warunki godnego wykonywania zawodu sędziego, w szczególności zapewnić skuteczne procedury nie pozwalające na nieuzasadnione prawnie podważanie statusu sędziego przez jakikolwiek organ władzy wykonawczej, ustawodawczej, sądowniczej, a także przez jakiekolwiek osoby, instytucje, w tym innych sędziów, a tym samym dążąc do zapewnienia obywatelom poczucia bezpieczeństwa i stabilności w zakresie wydawanych przez sądy orzeczeń; Uchwala się niniejszą ustawę".
W jaki sposób uchwalona w grudniu ustawa zmienia prawo dotyczące wymiaru sprawiedliwości? Poniżej opisujemy jej najważniejsze punkty.
Zaostrzenie kar wobec sędziów
Polska Konstytucja mówi, że sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom. Obowiązujące przepisy, które mówią o odpowiedzialności ponoszonej przez sędziów i prokuratorów są ogólne - mówią, że mogą zostać ukarani za "oczywistą i rażącą obrazę przepisów prawa i uchybienia godności urzędu". Tzw. ustawa represyjna uszczegóławia istniejący zapis, zaostrzając konsekwencje, jakie mogą ponieść sędziowie i prokuratorzy. Zgodnie z art. 107 nowelizacji kiedy nowe przepisy wejdą w życie, sędziowie i prokuratorzy będą odpowiadać za:
- oczywistą i rażącą obrazę przepisów prawa;
- działania lub zaniechania mogące uniemożliwić lub istotnie utrudnić funkcjonowanie organu wymiaru sprawiedliwości;
- działania kwestionujące istnienie stosunku służbowego sędziego, skuteczność
- powołania sędziego, lub umocowanie konstytucyjnego organu Rzeczypospolitej Polskiej;
- działalność publiczną nie dającą się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów;
- uchybienie godności urzędu.
Zaostrzeniu uległy także kary finansowe, które można będzie nałożyć na sędziów. Gdy przepisy wejdą w życie, karą dla sędziego będzie mogło być także przeniesienie na inne miejsce służbowe oraz złożenie z urzędu.
Ustanie kadencji kolegiów sądów powszechnych
W nowelizacji ustawy, którą podpisał prezydent Andrzej Duda, znajduje się zapis, który mówi, że w chwili jej wejścia w życie - co nastąpi po upływie 7 dni od dnia ogłoszenia (z wyjątkiem dwóch punktów art. 4. - dot. regulaminu NSA) - "ustają kadencje dotychczasowych kolegiów sądów powszechnych". Od tej pory nie będą się składać prezesów i sędziów z różnych sądów, ale wyłącznie z prezesów.
Większa władza rzecznika dyscyplinarnego
Tzw. ustawa represyjna zwiększa uprawnienia rzecznika dyscyplinarnego sędziów sądów powszechnych oraz jego zastępców. Kiedy nowelizacja wejdzie w życie, będą mieli możliwość postępowania w sprawie każdego sędziego. Świadkowi, który bez usprawiedliwienia nie stawi się na wezwanie rzecznika, grozić ma kara do 3 tys. zł lub kara dyscyplinarna. W przypadku nałożenia kary pieniężnej sędzia będzie mógł odwołać się do Sądu Najwyższego w składzie jednego sędziego Izby Dyscyplinarnej.
Sędziowie będą musieli także składać oświadczenia o przynależności do stowarzyszeń.
Większe uprawnienia kilku izb Sądu Najwyższego
Ustawa podpisana przez prezydenta zwiększa uprawnienia Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego. Zgodnie z nowelizacją izba ta jako jedyna będzie mogła rozpatrywać wnioski o uchylenie immunitetów sędziom i prokuratorom. Większe kompetencje będzie miała także Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego. Zajmie się sprawami sędziów, którzy będą kwestionować status innych sędziów lub ich prawo do orzekania.
"Do właściwości Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych należy rozpoznawanie skarg o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, sądów wojskowych oraz sądów administracyjnych, w tym Naczelnego Sądu Administracyjnego, jeżeli niezgodność z prawem polega na podważeniu statusu osoby powołanej do pełnienia urzędu na stanowisku sędziego, która wydała orzeczenie w sprawie" - czytamy w nowelizacji.
Izba Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych będzie też rozpatrywać wnioski dotyczące dotyczące zarzutów braku niezależności sądu lub braku niezawisłości sędziego, co może skutkować ewentualnym wyłączeniem sędziego albo o oznaczeniem sądu, przed którym ma się toczyć postępowanie.
Zmiany w przepisach o wyborze I Prezesa Sądu Najwyższego
Ustawa zmienia sposób wyłaniania I Prezesa Sądu Najwyższego. Kandydata na to stanowisko będzie mógł zgłosić każdy sędzia Sądu Najwyższego, a o tym, kto obejmie to stanowisku zdecyduje Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sadu Najwyższego.
Prezesa wybiera się w obecności co najmniej 84 członków Zgromadzenia Ogólnego. Jeżeli ze względu na brak kworum zaistnieje problem z podjęciem uchwały w sprawie wyboru kandydatów, do ważności wyboru na kolejnym posiedzeniu w tej sprawie będzie wymagana obecność 75 sędziów Sądu Najwyższego, a później 32 sędziów.
W poprzedniej wersji ustawy wyboru I Prezesa dokonywano w obecności co najmniej 2/3 liczby sędziów SN, a "jeżeli uchwały nie podjęto ze względu na brak wymaganego kworum", Prezes wybierany był na kolejnym posiedzeniu w obecności 3/5 liczby sędziów Sądu Najwyższego.
