Cmentarz Orląt - historia i teraźniejszość

W Dzień Zmarłych 1 listopada 1918 r. spieszący na cmentarze lwowianie zobaczyli na ulicach ukraińskie patrole, a na gmachach publicznych żółto-niebieskie flagi. "Wolą ukraińskiego narodu utworzone zostało na ziemiach ukraińskich byłej monarchii austro-węgierskiej państwo ukraińskie. Z dniem dzisiejszym Ukraińska Rada Narodowa objęła władzę w stołecznym mieście Lwowie i na całym terytorium państwa ukraińskiego" - głosiły wiszące na murach odezwy.

Liczącym kilkanaście tysięcy żołnierzy oddziałom ukraińskim Polacy stanowiący większość mieszkańców miasta mogli przeciwstawić nieliczne siły - przede wszystkim kilkuset członków Polskiej Organizacji Wojskowej (jedną czwartą stanowili gimnazjaliści). Walki zaczęły się już 1 listopada i natychmiast do tworzących się z niczego oddziałów polskich zaczęli ściągać ochotnicy, najczęściej bardzo młodzi chłopcy - studenci, uczniowie i batiarzy, jak nazywano lwowskich uliczników. Lwowskie Orlęta. W ciągu trzech tygodni siły polskie urosły do ok. 6 tys. żołnierzy.

W pierwszych dniach Ukraińcy opanowali niemal całe miasto (oraz większość Galicji Wschodniej), ale walki miały stosunkowo łagodny charakter, szukano nawet porozumienia. Później wojna o Lwów stała się niezwykle brutalna i krwawa. 19 listopada spod Przemyśla ruszyła polska odsiecz w sile ok. 1400 żołnierzy, a 21 listopada rozegrała się decydująca bitwa. 22 listopada "Kurier Lwowski" ogłosił: "Lwów wyzwolony".

Idea stworzenia odrębnego cmentarza polskim obrońcom miasta powstała niemal po zakończeniu walk, a pierwsze pogrzeby ekshumowanych z tymczasowych grobów na specjalnie wydzielonym terenie Cmentarza Łyczakowskiego zaczęły się w kwietniu 1919 r.

19 października 1921 "Kurier Lwowski" ogłosił, że konkurs na projekt cmentarza wygrał nie jakiś znany architekt, lecz student Politechniki Rudolf Indruch, który podczas walk o Lwów został ranny.

W najwyższym punkcie położonego na wzgórzu cmentarza Indruch usytuował okazałą kaplicę Orląt, nieco niżej katakumby, a jeszcze niżej kolumnadę, pomnik Chwały i koncentrycznie schodzące groby. Budowa cmentarza pomyślanego jako niezwykły i okazały pomnik obrońców miasta trwała przez całe dwudziestolecie, a koszty były ogromne.

W 1924 r. ukończono kaplicę Orląt, w 1925 odsłonięto pomnik Lotników Amerykańskich, w 1932 r. katakumby, gdzie spoczęli polegli w pierwszych dniach listopada 1918 r. Najbardziej okazałym monumentem był odsłonięty w 1934 r. pomnik Chwały w kształcie wielkiej, łukowej kolumnady z łukiem triumfalnym, przy którym wartę trzymały lwy dzierżące w łapach tarcze - pierwszy z napisem "Zawsze wierny", drugi - "Tobie, Polsko". W maju 1938 r. odsłonięto pomnik Piechurów Francuskich i cmentarz był prawie ukończony. 31 sierpnia 1939 r., w ostatni dzień pokoju, na Cmentarzu Orląt leżało 2859 osób, głównie poległych w walkach z Ukraińcami oraz podczas wojny z bolszewikami. Nieopodal założono kwaterę ukraińskich strzelców siczowych.

II wojna oszczędziła nekropolię, jednak po ponownym zajęciu Lwowa przez Armię Czerwoną w lipcu 1944 r. i wcieleniu go do ZSRR rozpoczął się wieloletni proces unicestwiania cmentarza. Pod koniec lat 40. z tarcz lwów usunięto napisy, w latach 50. znikł pomnik Lotników Amerykańskich oraz Piechurów Francuskich. Niszczono kolumny, nagrobki, w latach 60. wywieziono lwy. U schyłku lat 60. na cmentarzu urządzono wysypisko śmieci. Wreszcie 25 sierpnia 1971 r. na cmentarz wjechały czołgi i buldożery. Zniszczono kolumnadę, ale fundament pomnika Chwały był tak mocny, że monument ostał się. Buldożery wyrównały teren, przysypując gruzami widoczne gdzieniegdzie jeszcze mogiły.

Lepsze czasy dla Cmentarza Orląt nadeszły wiosną 1989 r., gdy władze PRL i ukraińskiej SRR rozpoczęły rozmowy w sprawie renowacji Cmentarza Łyczakowskiego. 16 maja 1989 r. Ukraińcy zgodzili się nieoficjalnie, by polska firma Energopol przystąpiła do prac porządkowych. Z czasem zamieniły się one w odbudowę Cmentarza Orląt, którą zakończono w 2002 r.

na podstawie książki Stanisława S. Niciei "Cmentarz obrońców Lwowa"