Od piątku na ekranach "Zatoichi" Takeshiego Kitano

Tytułowy Zatoichi jest legendą japońskiej popkultury. Kimś takim jak Indiana Jones lub Zorro. Ma przy tym niepozorną postać ślepca, wędrownego masażysty, który cudownie włada szpadą i broni prostych ludzi od przemocy okrutnych panów. Zatoichi - bohater 26 filmów i iluś seriali - powraca teraz w filmie Takeshiego Kitano, stając się postacią uniwersalną, należącą już do kina światowego.

Twórca "Hana-Bi" i "Lalek", jeden z najciekawszych japońskich reżyserów-autorów, w sposób wyrafinowany odbija się od popularnych gatunków, śmiało łączy japońską tradycję i współczesny pop. Jego bohaterowie bywają policjantami lub gangsterami, czasem są równocześnie związani z policją i z yakuzą. Ci uczestnicy krwawych jatek zmagający się ze śmiercią mają dwoistą naturę - potrafią być czuli, jak bohater "Hana-Bi", były glina opiekujący się śmiertelnie chorą żoną, w chwili przelotnego szczęścia zdolny do popełnienia podwójnego samobójstwa z miłości.

W filmach Kitano jak w czarnym kinie amerykańskim czy jak u Scorsese kryje się przeklęte pytanie o zło jako instrument dobra, o to, czy da się za pomocą zła wydostać z kręgu przemocy. Jest w tym coś z heroizmu samurajów - lekceważących śmierć patetycznych zabijaków obdarzonych nieraz poetycką wrażliwością. Ta sama dwoistość cechuje Zatoichiego rozpruwającego wrogów szpadą ukrytą w lasce ślepca, ale mającego delikatność masażysty, kontemplacyjne pochylenie głowy i dobrotliwy śmiech. Ten film, pozostając w ramach starego gatunku, daje widzowi prostą satysfakcję z unicestwienia wroga, a równocześnie wprowadza niepokojące pytania.

Między "Kill Billem" i Kurosawą

"Zatoichi" powraca po latach, w mocno zmienionym pejzażu współczesnej kultury. Wciąż jest zapotrzebowanie na postać szlachetnego mściciela, ale coraz trudniej jest skontrastować ze sobą dobro i zło w sposób nienaiwny. Następuje nieustanna relatywizacja zła. Zamiana ról staje się zabawą jak w grze komputerowej, gdzie bez problemu wchodzi się w rolę złego. Już dzieci wiedzą, że "zemsta najlepiej smakuje na zimno" jak w "Kill Billu". Ironię tę można rozpoznać, porównując "Zatoichiego" z klasycznymi "Siedmioma samurajami" Kurosawy, do którego Kitano jawnie nawiązuje. Czysta wersja samurajskiego mitu z 1955 r. robi dziś potężne wrażenie. Jest w niej coś, czego dzisiejsze kino już nie potrafi, a czego próbuje Kitano - nie bez sukcesu. Jak Kurosawa łączy wzniosłość z przyziemnością, tragizm z łotrzykowską przypowieścią.

Ale nie ma u Kitano arystokratycznego tonu dawnego mistrza, który na końcu apokaliptycznego obrazu stawiał przed widzem wartość absolutną, niepodważoną. Tu, żeby zwyciężyć, trzeba unurzać się w złu, którego ślad pozostaje: "Ty też pachniesz krwią" - mówi na powitanie ślepiec do spotkanego samuraja.

U Kurosawy po zwycięstwie nad bandytami trzej ocaleli samuraje odchodzą ze wsi niepożegnani. Mówią: to jest zwycięstwo tych ludzi, nie nasze. Samuraje poświęcili życie dla wieśniaków, nie licząc na żadną nagrodę. Zabijali napastników, postępując w sposób absolutnie czysty, "nie przywiązując się do owoców czynu", jak uczy Baghawad-gita.

Nikt nie jest czysty

W finale "Zatoichiego" bohater również odchodzi samotny, ale nie jest tak wolny i czysty jak tamci. Nie znamy jego przeszłości. Może był łotrem jak ci, z którymi walczy? Może jest w nim resentyment ślepca, który odgrywa się na świecie widzących - i dlatego oślepi jednego ze swoich przeciwników? Rys tragizmu i dwuznaczności cechuje również innych pozytywnych bohaterów "Zatoichiego". Szlachetny samuraj opiekujący się chorą żoną najmuje się na służbę do bandyty. "Znowu musisz zabijać?" - spyta żona. Ocalałe z pogromu rodzeństwo przez całe życie szuka zemsty na mordercach swoich rodziców, udając parę gejsz. Chłopiec nosi kobiece przebranie. Jako dziecko na służbie zmuszany do seksualnych posług stał się homoseksualistą - to, co miało być kamuflażem, stało się jego nową naturą.

"Zatoichi" jak "Siedmiu samurajów" kończy się wspólnym, radosnym tańcem mieszkańców miasta ocalonego spod władzy zbrodniczego klanu. "No, bandyci już pozabijani!" - mówi z uśmiechem ulgi wdowa, u której mieszkał masażysta. "Został jeszcze jeden" - dodaje sąsiadka. Możemy być pewni, że za chwilę Zatoichi i jego załatwi. Przy wtórze japońskiego bębna i muzyce, która jest melanżem wszelkich stylów, tańczą, stepując, wszyscy uczestnicy tej historii, jak aktorzy po skończonym przedstawieniu - z wyjątkiem Zatoichiego, który odchodzi smutny. Tymczasem ekran zamienia się w rewiową scenę: cieszmy się, jesteśmy ocaleni. Źli legli pokotem, tryskając fontannami krwi. Ale na tym jakby zbyt ostentacyjnym happy endzie wynikającym z reguł gatunku kładzie się cieniem melancholia. Czy zła przez to ubyło? Ono przenika świat. Wciąż trwa to samo przedstawienie, w którym ludzie wydają się marionetkami - jak dwie gejsze-mścicielki tańczące przed swoimi prześladowcami, z bronią ukrytą w instrumencie.

"Zatoichi" reż. Takeshi Kitano, Japonia 2003 r.