Czy istnieje śląska mniejszość etniczna? Cztery argumenty za i cztery przeciw

Jestem Ślązakiem z obywatelstwem polskim - mówi Jerzy Gorzelik, szef Ruchu Autonomii Śląska. - Szanuję Ślązaków, czyli wspaniałych Polaków - ripostuje Szymon Giżyński z PiS.

- Wojciech Korfanty kazałby do was strzelać - powiedział poseł PiS Stanisław Pięta podczas debaty w Sejmie nad ustawą o mniejszościach etnicznych i narodowych. Na razie polskie prawo uznaje mniejszości karaimską, łemkowską, romską i tatarską. Kwestia odrębności etnicznej Ślązaków z hukiem wróciła po raz kolejny na polityczną tapetę w postaci obywatelskiego projektu ustawy, podpisanego przez 140 tys. ludzi, a słowa Pięty do zwolenników mniejszości śląskiej wywołały skandal.

Zwolennicy wpisania Ślązaków na listę mniejszości etnicznych w nowym parlamencie stoją jednak przez zadaniem właściwie niewykonalnym - przeciw uznaniu śląskiej odrębności opowiada się rządząca większość. Projekt odesłano do prac w komisjach, jednak PiS zapowiadał, że nie zmieni nic w jego treści, a że obecnej treści nie akceptuje, to w efekcie z pewnością w końcu go odrzuci.

Czy istnieje etniczna mniejszość śląska? W myśl prawa - nie. Zapytajmy więc, "co ludzie myślą". A myślą różnie - jedni deklarują wyłącznie narodowość śląską, drudzy - po pierwsze śląską, po drugie polską, inni z kolei podają śląską jako drugą. Natomiast jedna tendencja jest oczywista - według narodowych spisów powszechnych z 2002 i 2011 r. coraz więcej obywateli polskich deklaruje narodowość śląską.

Wzrost liczby osób deklarujących narodowość śląską 2002-2011 Infografika: Michał Gostkiewicz Infografika: Michał Gostkiewicz

Przedstawmy argumenty za i przeciw istnieniu etnicznej mniejszości śląskiej. Poprosiliśmy o nie Jerzego Gorzelika, lidera Ruchu Autonomii Śląska, który przekonywał posłów do poparcia projektu, i Szymona Giżyńskiego, lidera PiS w województwie śląskim, który deklaruje swoją miłość do Śląska i sympatię do Ślązaków, ale gorąco sprzeciwia się - jak cały jego klub - uznaniu Ślązaków za mniejszość.

- Jestem Ślązakiem z obywatelstwem polskim - mówi o sobie Gorzelik. Szef Ruchu Autonomii Śląska, zapalony kibic klubu piłkarskiego Ruch Chorzów (wielu jego fanów czuje się bardzo związanych ze śląską tożsamością), przyznaje, że czułby się lepiej w polskim państwie, gdyby państwo to przychyliło się bardziej do postulatów Ślązaków. A chodzi mu przede wszystkim o większą autonomię dla samorządu regionu i wsparcie państwa m.in. w sferze edukacji - dla podtrzymywania wśród ludności Śląska świadomości specyfiki i odrębności śląskiej kultury, języka, tradycji i zwyczajów.

Jerzy Gorzelik, szef Ruchu Autonomii Śląska Fot. Bartłomiej Barczyk / Agencja Wyborcza.pl Fot. Bartłomiej Barczyk / Agencja Gazeta

Cztery argumenty za tym, że śląska mniejszość etniczna istnieje

1. Wola samych Ślązaków

- Kluczowe jest zdanie samych zainteresowanych, wyrażone w dwóch spisach powszechnych, w których odpowiednio w 2002 r. 173 tys., a w 2011 r. 846 tys. obywateli zadeklarowało narodowość śląską (w tym 436 tys. jako pierwszą). Czym jest mniejszość etniczna? To, cytując ustawę, grupa obywateli polskich, mniej liczna od pozostałej części ludności Polski, w sposób istotny odróżniająca się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją, dążąca do zachowania swojego języka, kultury i tradycji (...). Społeczność śląska spełnia te wymogi. To jest kwestia samookreślenia, samoświadomości grupy, złączonej więzami wspólnej tradycji, zwyczajów, sposobu patrzenia na świat, postrzegania innych odrębnych etnicznie i kulturowo grup.

Chcemy przekonać rządzących, że poszanowanie odrębności i respektowanie różnorodności, zamiast zwiększać, zmniejsza ryzyko pojawienia się tendencji separatystycznych. Nam, Ślązakom, nie przeszkadza ani polska większość, ani mniejszość niemiecka, nie postrzegamy jej jako zagrożenia, dlatego nie widzę nic złego w tym, że RAŚ popierał kandydatów jej komitetu wyborczego. Autonomią, która przywoływana jest przez przeciwników naszego projektu, nie ma co straszyć. Weźmy przykład Hiszpanii i Katalonii. Dzięki temu, że po upadku Franco kraj został silnie zdecentralizowany, nie mamy dziś w Katalonii separatyzmu zbrojnego, tylko kulturalną polityczną dyskusję między zwolennikami niepodległości i odrębności a rządem w Madrycie. A na Górnym Śląsku dążeń niepodległościowych nie ma.

2. Historia Śląska

- Chodzi także o odrębność historycznych losów. Tożsamość śląska przez stulecia kształtowała się niezależnie od granic państw, w których akurat znajdował się Śląsk. W XIX w. na ziemiach polskich pod zaborami działały procesy formacyjne, w których żyjący wówczas ludzie zyskiwali tożsamość etniczną i narodową polską, a które ominęły ziemie śląskie.

Także powstania śląskie, które jako argument przywołują nasi przeciwnicy, moim zdaniem miały - zwłaszcza trzecie - w dużej mierze charakter społeczny, a nie stricte narodowy. A Ślązacy walczyli w nich po obu stronach barykady. Śląska pamięć o tych powstaniach często jest inna niż polska. A pamięć to kluczowy element kultury.

3. Własny, śląski kod kulturowy

- Istnienie etnicznej mniejszości śląskiej wynika również z istnienia autonomicznego systemu przekonań, własnych symboli, własnej kulturowej wrażliwości. Niedawno Instytut Śląski w Opolu wydał leksykon opisujący wspólne i charakterystyczne dla naszego regionu symbole, mity, legendy i tradycje, inne niż w całej Polsce. One funkcjonują w ten sposób w świadomości Ślązaków - i w niczyjej innej.

Oczekujemy, że śląskie dzieci będą mogły poznawać ten świat w państwowej szkole. Bo w programach nauczania wiedza o śląskiej regionalnej kulturze i historii, o śląskich bohaterach to mniej niż 1 proc. zawartości tych programów.

4. Walka o zachowanie śląskości

- Wreszcie wynika to z determinacji Ślązaków w dążeniu do zachowania tożsamości i jej rozwijania. W ostatnich latach widać ogromny i bezprecedensowy wysiłek, by mimo ignorowania śląskości przez państwo, podnieść jej rangę. Dziesiątki autorów piszą książki o Śląsku i po śląsku. Pojawiają się tłumaczenia klasyków światowej literatury na śląski, który na naszych oczach staje się czymś więcej niż mówionym językiem spraw codziennych. Ludzie angażują się w ochronę kulturowego dziedzictwa ery przemysłowej, które przypomina o wielkim skoku cywilizacyjnym w XIX w. Śląskość w ten sposób przekuwana jest zarówno w kapitał kulturowy, jak i społeczny. Wokół niej tworzy się w regionie nowoczesna obywatelskość.

Poseł PiS Szymon Giżyński Fot. Grzegorz Skowronek / Agencja Wyborcza.pl Fot. Grzegorz Skowronek / AG

Cztery argumenty za tym, że śląska mniejszość etniczna nie istnieje

- Kocham Śląsk i bardzo szanuję Ślązaków, czyli wspaniałych Polaków - mówi nam Szymon Giżyński, poseł PiS, zastępca przewodniczącego sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Ale jest przekonany - również na podstawie rozmów z swoimi śląskimi kolegami posłami, także z innych klubów - że nie ma czegoś takiego jak etniczna mniejszość śląska. I zapowiada, że jego klub, choć skierował projekt do pracy w komisji jak każdy obywatelski projekt wniesiony do parlamentu, to zdania nie zmieni, nie zmieni też treści ustawy i zagłosuje przeciw. Zapewnia jednak że PiS ma propozycje dla Ślązaków. Poniżej podaje cztery argumenty za tym, że śląska mniejszość etniczna nie istnieje .

1. Nieprawdziwa argumentacja zwolenników mniejszości

- Po pierwsze, argumenty, jakimi posłużył się lider Ruchu Autonomii Śląska Jerzy Gorzelik w trakcie sejmowej debaty, są fałszywe i błędne. Mówił m.in. o tym, że pierwszy krok w kierunku narodowego państwa śląskiego został dokonany już w VIII w., a od czasów Mieszka I do Kazimierza Wielkiego nie można mówić o relacjach śląsko-polskich, lecz o relacjach śląsko-piastowskich, bo - w domyśle - Polaków i Polski jeszcze wtedy nie było [w latach 1138-1320 Polska była rozbita na dzielnice - przyp. red.]. Kolejnym dowodem na istnienie odrębności śląskiej miałaby być korespondencja Anzelma Ephorinusa, XVI-wiecznego humanisty i lekarza z Mirska nad Kwisą, z Erazmem z Rotterdamu. A przecież Erazm zwracał się do niego w tych listach jako do Polaka!*

2. Uznanie Ślązaków za mniejszość etniczną nie leży w polskiej racji stanu

- Po drugie, Ślązacy są częścią społeczeństwa polskiego, mnie osobiście niezwykle drogą! Co roku z największą czcią uczestniczymy w uroczystościach rocznicowych powstań śląskich na częstochowskim cmentarzu św. Rocha, gdzie są pochowani bohaterscy Ślązacy walczący o niepodległą Polskę i o polski Śląsk. Ale ruch, który ma się za reprezentację Ślązaków, i sam pan Jerzy Gorzelik brną w złą argumentację.

To, co mówi pan Gorzelik, że nie jest Polakiem, że nie czuje związków z polskimi barwami narodowymi, z hymnem, i polską kulturą, wreszcie decyzja RAŚ z ostatnich wyborów - wejście na listę mniejszości niemieckiej - jasno pokazuje, z jaką opcją się połączył sojuszem - z opcją niemiecką. A na to zgody nie ma.

3. Nie ma języka śląskiego

Tu potrzeba byłoby długich wywodów językoznawców. Ale nie istnieje coś takiego jak język śląski. Istnieją, oczywiście, niepowtarzalne śląskie gwary. I ma pan rację, że Polak, który nie zna gwary, nie zrozumie jej. Ale - choć to broń Boże nie jest porównanie - czyż tak samo nie jest z więzienną grypserą? Czy zwykły Polak rozumie ten język więziennej subkultury? Raz jeszcze zaznaczam - to absolutnie nie jest porównanie, nie chcę, broń Boże, obrazić Ślązaków! Ale nie można opierać argumentacji, że coś jest językiem, a nie gwarą, tylko na tym, że jest niezrozumiałe.

4. Polacy czują wspólnotę ze Ślązakami

To prawda, że na Śląsku istnieją śląskie tradycje, że istnieje śląska kultura. To znakomicie! Chcemy, żeby ta kultura trwała i się rozwijała, i chcemy w tym pomóc.

Co to jest mniejszość etniczna? To, cytując ustawę, grupa obywateli, która w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją. Otóż oświadczam, jako przedstawiciel tak zwanych pozostałych obywateli, czyli po prostu znakomitej większości Polaków, że posiadam istotne i pełne poczucie wspólnoty ze Ślązakami i Śląskiem w zakresie języka, kultury i tradycji polskiej.

Proszę się nie obawiać tego, że jesteśmy przeciwni uznaniu Ślązaków za mniejszość etniczną - bo taką nie są. To nie oznacza, że nie rozumiemy i nie doceniamy potrzeb regionu. Mamy propozycje dla Śląska, wiemy, jak chcemy pomóc w jego rozwoju. Ale to wszystko musi się dziać w granicach zdrowego rozsądku i w granicach polskiej racji stanu.

* Należy nadmienić, że w odpowiedzi do Erazma Anzelm napisał: "Tuus et suus, Anselmus Ephorinus, Silesius non Polonus" ("Twój i swój własny, Anzelm Eforyn, Ślązak nie Polak" - przyp. MG.)

Jerzy Gorzelik . Nauczyciel akademicki, historyk sztuki, polityk lokalny, b. członek zarządu województwa śląskiego, szef Ruchu Autonomii Śląska.

Szymon Giżyński. P olityk (Prawo i Sprawiedliwość), w latach 1997-1998 wojewoda częstochowski, poseł na Sejm IV, V, VI, VII i VIII kadencji, obecnie wiceprzewodniczący sejmowej Komisji ds. Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

Michał Gostkiewicz . Dziennikarz magazynu Weekend.Gazeta.pl, wcześniej pracował w Gazeta.pl, Dzienniku.pl i tygodniku "Newsweek". Rozmawiał m.in. z Richardem Bransonem, Benjaminem Barberem, Robertem Biedroniem i prezydentem Andrzejem Dudą. Prowadzi bloga Realpolitik , bywa na Twitterze i Instagramie . Gdy nie musi pracować, chodzi po górach, jeździ na rowerze lub pływa żaglowcami po morzach. I robi zdjęcia.