Matura ustna 2015 z języka polskiego - przykładowe zadania i rozwiązania (teksty ikoniczne - część druga)

Zadanie 3.6.
Przykładowa realizacja (1)

Określenie problemu
Niektóre miasta europejskie w epoce nowożytnej stały się nie tylko miejscem pracy i zamieszkiwania ludności, lecz także ważnymi centrami rozwoju kultury i sztuki.

Postawienie tezy
W wielu tekstach kultury miasto zostało przedstawione jako miejsce piękne.

Argumentacja
- Na obrazie Chagalla pokazany jest pejzaż miejski ? Paryż widziany przez okno kamienicy. W jego centrum znajduje się Wieża Eiffela ? ówczesny symbol nowoczesności, otoczona kamienicami. Miasto jest kolorowe, rozświetlone jasnymi łunami. Jego mieszkańcy zatracają w nim poczucie realności: kolejka porusza się niezgodnie z zasadami grawitacji, także spacerowicze unoszą się w powietrzu. W pejzaż miejski harmonijnie wkomponowuje się też przyroda (kwiaty w wazonie i kot z ludzką twarzą na parapecie). Barwy są utrzymane
w tonacji ciepłej, okno ma tęczowe ramy. Przedstawiona na pierwszym planie postać ma dwie twarze (a na jej ręce umieszczony został niczym stygmat symbol miłości ? małe serduszko). Chagall pokazał piękny, nowoczesny i jednocześnie surrealistyczny obraz Paryża.

- Paryż, jako miasto piękne i nowoczesne, pokazany jest także w Lalce Bolesława Prusa. Wizerunek ten przedstawiony jest jako owoc pracy człowieka ? ?skała ludzkiego wyrobu?.

- Bardzo podobne, nastawione na estetykę widzenie miasta można odnaleźć w niektórych opowiadaniach Brunona Schulz z tomu Sklepy cynamonowe.
Miasto to posiada swój genius loci, jest dla Schulza tworem o charakterze legendowym.

- Podobną kreację miasta odnaleźć można w wierszu Jechać do Lwowa Adama Zagajewskiego, który również stosuje mitologizację miasta, jako przestrzeni, do której się wraca.

Podsumowanie
Dzieła malarskie i literackie uwieczniają przestrzeń miejską. Jest ona w nich przedmiotem artystycznej kreacji, podobnie jak i inne elementy świata przedstawionego.

Zadanie 3.6.
Przykładowa realizacja (2)

Wstęp
- Wpływ miasta na kształtowanie się tożsamości artystycznej twórców.
- Artyści często poddają tę przestrzeń krytyce.

Rozwinięcie
- Miasto to przestrzeń, która może wpływać na człowieka destruktywnie.
- Na obrazie Chagalla pokazany jest Paryż. Wszystko jest tu nieuporządkowane i chaotyczne. Nad całością góruje koszmarnie brzydka konstrukcja Wieży Eiffela. Ludzie w tym mieście zatracają poczucie sensu własnego życia, trwając poza kontekstem sił przyrody, są rozdwojeni (postać na obrazie ma dwie twarze), unoszą się w powietrzu. Nawet kot to jakiś dziwoląg ? jest zielony i ma jakby ludzką twarz. Chagall pokazał, jak miasto może
destruktywnie oddziaływać na człowieka.

- Miasto jako miejsce martyrologii i doświadczanego cierpienia pokazane jest w
Dziadach cz. III Adama Mickiewicza. Tu prześladowana jest przez carat patriotyczna polska młodzież, tu także jest więziona i zesłana na Syberię.

- Miasto jest w literaturze ukazane również jako miejsce, gdzie może dokonać się destrukcja moralna (fałsz miejskiego życia, materializm, uprzedmiotowienie relacji międzyludzkich). Wszystko to dostrzec można np. w powieści Ojciec Goriot Honoriusza Balzaca.

-Miasto jako ucieleśnienie brzydoty (ciemne zaułki i zapuszczone kamienice) i miejsce zbrodni ukazane zostało np. w powieści Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego.

Podsumowanie
Miasto staje się w sztuce nowoczesnej obiektem krytyki. Jest molochem, przestrzenią opresyjną, generującą dla egzystencji nieprzyjazny kontekst.

Zadanie 3.7.
Wymagania ogólne i szczegółowe

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
2.1) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: [...] sztuki plastyczne (gimnazjum)
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera [...]
1.2) określa problematykę utworu
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne.

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy spójne wypowiedzi ustne [...] opis dzieł sztuki [...] (gimnazjum)
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo (gimnazjum)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i
retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu)
2.11) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów [...] społeczeństwo).

Pojęcia i terminy
- praca
- motyw
- realizm
- pozytywizm

Komentarz do zadania
Zadaniem ucznia jest zajęcie stanowiska wobec problemu: czy zwykła praca może być
interesującym motywem tekstu kultury.
Uczeń może odpowiedzieć na postawione pytanie twierdząco, negująco lub dyskursywnie. Powinien jednocześnie określić przyczyny zainteresowania twórców motywem pracy oraz różne sposoby jej potraktowania; jako trudu i niebezpieczeństwa lub jako źródła satysfakcji. W wypowiedzi konieczne jest dokonanie analizy i interpretacji obrazu Jean-François Milleta, ważne znaczenie ma również trafny dobór, co najmniej dwóch, tekstów literackich ilustrujących omawiane zagadnienie.

Zadanie 3.7.
Przykładowa realizacja (1)

1. Obraz Jean-François Milleta Zbierające kłosy przedstawia prace na polu. Pozornie widok jest spokojny, wręcz sielankowy: pogodne niebo, uwijający się żniwiarze, załadowany wóz, olbrzymie stogi ? wszystko to kojarzy się z dostatkiem i obfitością darów natury. Wrażenie to wzmacnia kolorystyka obrazu w odcieniach żółci, zalany słońcem krajobraz i postacie pracujących, jaśniejące w oddali chaty. Uważny obserwator zauważy jednak istotne szczegóły: trzy postacie na pierwszym planie to ubogie kobiety, które nie uczestniczą w żniwach, ale zbierają pozostałe na polu kłosy ? jedyny plon. Są nędznie ubrane, ogorzałe od słońca i zgięte nisko, aby nie pominąć żadnego kłosa, który pozwoli im
przetrwać zimę. Wieśniaczki na pierwszym planie to motyw, który rozbijając idylliczną wymowę obrazu, intryguje i zmusza do refleksji nad ciężkim losem najbiedniejszych.

2. Praca na polu jest tematem utworu Szymona Szymonowica Żeńcy. Tekst został wydany w zbiorze Sielanki, ale niewiele ma wspólnego z tytułowym gatunkiem.
Obraz wsi przedstawiony przez poetę jest realistyczny: to trud żeńców i okrucieństwo pilnującego pracowników Starosty, ciężka praca trwająca od świtu do zmierzchu.

3. Praca, która niesie ze sobą zarówno trud i niebezpieczeństwo, jak i satysfakcję wraz z szansą na lepsze życie została przedstawiona w utworze Bolesława Prusa Powracająca fala. Opowiadanie opisuje wydarzenia związane z rozwojem przemysłu włókienniczego na
polskich ziemiach. Dla pracowników fabryki Adlera ciężka i wyczerpują praca jest jedyną szansą na godne życie. Jeden z utalentowanych robotników, Kazimierz Gosławski, poświęca talent i siły, aby pomnażać majątek właściciela, a w przyszłości spełnić marzenie o własnym
warsztacie. Dla właściciela pracownicy to jedynie tania siła robocza, której zdrowie i życie jest drugorzędne wobec możliwych do osiągnięcia zysków.

Podsumowanie
Obrazy pracy są interesujące, bo kierują uwagę odbiorcy na istotne kwestie społeczne. Problem pracy jest nieustannie aktualny, dlatego zajmuje odbiorcę bez względu na to, czy został ukazany w utworze jemu współczesnym, czy też powstałym wiele wieków temu.

Zadanie 3.7.
Przykładowa realizacja (2)

Pytanie
Dla kogo praca może być interesującym motywem tekstu kultury?

Teza
Praca jest interesującym motywem szczególnie dla twórców epoki pozytywizmu.

Rozwinięcie
- powieść Elizy Orzeszkowej Nad Niemnem:
kult pracy w rodzie Bohatyrowiczów

- powieść Bolesława Prusa Lalka:
praca jako wartość nobilitująca człowieka (Ochocki, Henryk Szlangbaum)

- powieść Emila Zoli Germinal:
praca jako paradoks: wartość pożądana, a jednocześnie zjawisko niszczące robotników

- obraz Jeana-François Milleta jest przykładem malarstwa realistycznego, w którym pojawiały się nieobecne wcześniej w sztuce motywy, np. ludzi pracujących. To kierunek zgodny z postulatami polskich pozytywistów, przedstawiającymi pracę jako wartość. Wartość wynikająca z pracy jest podstawowym elementem filozofii organicystycznej i to poprzez pracę należy zmieniać społeczeństwo.

Podsumowanie
W literaturze pozytywistycznej praca jest prezentowana jako wartość, które nadaje
sens ludzkiemu życiu i buduje nowoczesne społeczeństwo.

Zadanie 3.8.
Wymagania ogólne i szczegółowe

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.1) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: [...] sztuki plastyczne (gimnazjum)
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera [...]
2.5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa ? klucze, wyznaczniki kompozycji)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) omawia na podstawie poznanych dzieł literackich [...] podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne [...] (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości [...] uniwersalne.

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy spójne wypowiedzi ustne [...] opis dzieł sztuki [...] (gimnazjum)
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i
retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu).

Pojęcia i terminy
- przyroda
- natura
- rytm życia
- harmonia, realizm
- symbol
- metafizyka

Komentarz do zadania
Zdający powinien omówić obraz Chełmońskiego, podkreślając, że malarz w realistyczny sposób ukazał na nim wielorakie związki człowieka z przyrodą realizujące się podczas pracy w polu i odpoczynku. Ponadto zagadnienie różnych znaczeń przypisywanych przyrodzie należy rozwinąć poprzez odwołania do co najmniej dwóch utworów literackich.

Zadanie 3.8.
Przykładowa realizacja (1)

Wstęp
- integralność człowieka i natury
- przekonanie artystów o ważności kontaktu człowieka z przyrodą

Teza
Przyroda bywa ukazywana przez artystów jako naturalne środowisko człowieka. W takim ujęciu zjawiska przyrodnicze, w szczególności cykliczność rytmu życia, mają decydujący wpływ na jego życie.

Argumentacja
a) Rodzajowa scena z życia polskich chłopów na obrazie Józefa Chełmońskiego:
- codzienność mieszkańców polskiej wsi ? wiosenna orka (przerwa na zjedzenie posiłku)
- realizm przedstawienia ? prawdziwość postaci umieszczonych w centrum obrazu (siedzący na trawie chłop o spracowanych rękach, zmęczonej twarzy i brudnych, czarnych od ziemi nogach zadziera do góry głowę i patrzy na krążące nad polem bociany; stojący obok chłopiec także obserwuje z ciekawością ptaki)
- bociany na niebie jako charakterystyczny element polskiego pejzażu ? ptak, który cieszył się na wsi polskiej wielkim szacunkiem
- inne szczegóły wiejskiego pejzażu to odpoczywająca zaprzężona do radła para chudych wołów na zaoranej ziemi (prawa strona obrazu); rząd krytych strzechą chałup w oddali oraz samotne drzewo z bocianim gniazdem.

b) Życie w zgodzie z naturą w młodopolskiej powieści Chłopi Władysława Stanisława Reymonta:
- zależność prac i obowiązków ludzi oraz odpoczynku od pór roku
- powtarzalność rytmu narodzin i śmierci w otaczającej ludzi przyrodzie
- silny związek bohaterów z ziemią (żywicielką, ale i kryterium wartościowania człowieka)
- naturalna religijność mieszkańców Lipiec (przyroda znakiem obecności Boga na ziemi) ?
cykl naturalny uzgodniony z cyklem roku liturgicznego.

c) Harmonia między człowiekiem a naturą w powieści Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej:
- wpływ opisów przyrody na wymowę utworu (bogactwo życia natury towarzyszącej człowiekowi i obficie go obdarowującej; oddalenie od naturalnych praw przyczyną nieszczęść bohaterów, np. Teofila Różyca czy Emilii Korczyńskiej)
- występowanie zjawisk przyrodniczych jako komentarz do zachowań bohaterów (np. burza na Niemnie, skwar w czasie żniw)
- szczególna rola Niemna ? rzeki rodzimej.

Podsumowanie
Reprezentujący różne okresy w dziejach kultury artyści podkreślali w swoich dziełach, że człowiek żyjący blisko natury rytm swojego życia podporządkowuje jej prawom.

Zadanie 3.8.
Przykładowa realizacja (2)

Wstęp
Przyroda nie jest tylko tłem dla rozgrywających się wydarzeń. Niesie ona ze sobą bogactwo samoistnych znaczeń.

Rozwinięcie
1. Mistyczny związek człowieka z przyrodą na obrazie Józefa Chełmońskiego:
- wpatrzenie mężczyzny i chłopca w niebo, w bociany, które wg mądrości ludowej przynoszą spokój, szczęście, oczyszczają świat ze zła i są symbolem życia
- realistyczne ujęcie sceny rodzajowej z życia polskiej wsi pretekstem do uzmysłowienia przez oglądającego ciężkiej doli chłopa (znaki ? spracowane ręce, ubrudzone ziemią stopy, opalone słońcem twarze), tęskniącego, a może marzącego o lekkości i wolności bocianów
- naturalizm przedstawienia dwóch postaci, ich prostota, nie pozbawia ich wymiaru metafizycznego ? zapatrzenie w przestrzeń
- wymowne zastosowanie w przedstawieniu tzw. zimnych barw (błękitu i zieleni)
- znaczenie realistycznie ukazanej pary wołów, która zatrzymała się na zaoranej ziemi, aby odpocząć od ciężkiej pracy i nabrać sił, tak jak człowiek.

2. Metafizyczna nastrojowość rozbudowanych obrazów przyrody w Gloria victis Elizy Orzeszkowej:
- przyznanie roli baśniowego narratora przyrodzie w utworze jako świadomy, przemyślany zabieg pisarki (wiatr toczy dialog z upersonifikowanym lasem, później tę funkcję przejmuje stary i potężny dąb, ponieważ już tylko przyroda pamięta o wydarzeniach powstania 1863 roku)
- ochrona pamiątek po powstańcach, pilnowanie tajemnic ludzi poległych w walkach oraz rozgłaszanie heroicznych czynów powstańców przez przyrodę
- pełnienie przez opisy żywej natury funkcji spajającej kolejne epizody (rola kompozycyjna).

3. Metaforyczny i symboliczny wymiar natury w liryku Adama Mickiewicza Nad wodą wielką i czystą:
- obraz przyrody jako punkt wyjścia do rozważań na temat poetyckiego ?ja?
- utożsamienie się poety z wodą jeziora, która jako wielka i czysta ? potrafi odbijać niewyrażalne
- symboliczne powtórzenia (nieustanny ruch), wyrażające pogodzenie się poety z przemijaniem oraz akceptację życia
- krótkotrwały charakter burzy, która zakłóca gwałtownie panujący spokój w przyrodzie i wnętrzu człowieka.

Podsumowanie
Dzięki obrazom przyrody twórcy kultury wyrażają i przybliżają złożone treści dotyczące ludzi. Szukają w niej ekwiwalentów przeżyć i strażników pamięci.

Zadanie 3.9.
Wymagania ogólne i szczegółowe

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
2.1) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: [...] sztuki plastyczne (gimnazjum)
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera [...]
1.2) określa problematykę utworu
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) omawia na podstawie poznanych dzieł literackich [...] podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne [...] śmierć, cierpienie, lęk [...] (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne.

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1. tworzy spójne wypowiedzi ustne [...] opis dzieł sztuki [...] (gimnazjum)
1.1. tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo) (gimnazjum)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i
retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu).

Pojęcia i terminy
- obraz zbrodni ukazany w literaturze
- pamięć
- literatura o Zagładzie
- wojna

Komentarz do zadania
Zdający powinien omówić obraz Jerzego Krawczyka, zwracając uwagę na masowe uprzedmiotowienie pokazanych na nim anonimowych postaci (podkreśla to tytuł dzieła).
Ponadto zagadnienie różnych przedstawień ludobójstwa należy rozwinąć na podstawie co najmniej dwóch utworów literackich powstałych w XX wieku.

Zadanie 3.9.
Przykładowa realizacja (1)

Wstęp
Termin ludobójstwa pojawił się w wieku XX. Szczególnym i bezprecedensowym rodzajem ludobójstwa była jednak zagłada Żydów (1939 - 1945), która dokonana została w sposób masowy.

Rozwinięcie
- Na obrazie Jerzego Krawczyka przedstawieni są Żydzi. Autor symbolicznie zamyka ich w paczce. Czyni w ten sposób aluzję do sposobu transportowania Żydów z gett do obozów zagłady. Ludzie ci byli przewożeni koleją w bydlęcych wagonach. Dla oprawców nie mieli oni żadnej wartości. Zostało im odebrane ich człowieczeństwo i mieli być wszyscy zlikwidowani. Wszyscy mężczyźni na obrazie mają brody i pejsy, mają też nakrycia głowy. Są to więc
Żydzi religijni, którzy zamyśleni, jakby zastygli biernie podążają ku swemu przeznaczeniu, którym jest zagłada.
Z analizy obrazu można także wnioskować, kto zamknął ich w tej paczce ? widać litery napisane gotykiem oraz pieczątkę z godłem III Rzeszy. Sprawcami tej tragedii byli niemieccy
naziści. Autor obrazu posłużył się techniką realistyczną (choć samo dzieło jest symbolem), niektóre postacie wyglądają jak wycięte ze starej fotografii, kolory są ciemne, przytłumione. Wszystko to wywołuje nastrój smutku i powagi.

- O ludobójstwie, którym była Zagłada, opowiadają w literaturze świadkowie tych faktów, np. Tadeusz Borowski w opowiadaniach oświęcimskich.
Autor był więźniem obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Zagłada przedstawiona jest w nich jako hekatomba, co podkreśla sposób opisu.

- Przygnębiające opisy ludobójstwa odnaleźć można w prozie żydowskich autorek piszących po polsku, np. Idy Fink, która oddaje grozę Holokaustu poprzez przedstawienie przeżyć dwóch młodych dziewczyn uciekających ze Lwowa (Podróż).

- Ciekawe są najnowsze realizacje tej tematyki w literaturze. Wskazać tu można np. powieść Noc żywych Żydów Igora Ostachowicza lub Żydówek nie obsługujemy Mariusza Sieniewicza. W obu wypadkach pokazana jest współczesność i wpływ na nią Zagłady. Obydwaj autorzy sięgają po konwencję groteski i elementy z porządku kultury popularnej. Zagłada jest zjawiskiem kulturowym, które nadal oddziałuje na współczesnych.

Podsumowanie
Ludobójstwo jest katastroficznym doświadczeniem cywilizacyjnym, którego artyści będący jego świadkami nie mogli nie utrwalić w swoich dziełach.

Zadanie 3.9.
Przykładowa realizacja (2)

Wstęp
Nigdy do czasów drugiej wojny światowej w historii cywilizacji nie było ludobójstwa dokonanego w sposób tak masowy. To dopiero hitlerowcy wybudowali w Polsce fabryki śmierci (m.in. Treblinka, Auschwitz, Bełżec, Sobibór) i wymordowali w nich sześć milionów
Polaków, Żydów oraz innych obywateli okupowanych państw z całej Europy. Wiele tekstów kultury dotyka tego zagadnienia, choć rozmiar dokonanej zbrodni był tak ogromny, że nie wszyscy twórcy potrafili opisać ją wprost.

Rozwinięcie
1. Ofiarami Zagłady byli między innymi Żydzi, na obrazie Krawczyka są przedstawieni jako ludzie zamknięci w paczce owiniętej sznurem, przypominają rzeczy ? nieme i zastygłe posągi. Ich usytuowanie może kojarzyć się ze sceną oczekiwania na śmierć (Żydzi siedzą nieruchomo jak w bydlęcych wagonach lub barakach getta). Obraz jest smutny, kolory użyte przez artystę ciemne i przygnębiające ? oddają nastrój tamtego czasu: tragiczność i brak nadziei.

2. W literaturze polskiej o Zagładzie mówią jej ofiary. To opisy z czasu, gdy była rzeczywistością aktualną. Również później pisało o tym wielu twórców, dając w ten sposób świadectwo o widzianych efektach zbrodni, czy wysłuchując relacji o niej. Przykładem takiego świadectwa są Medaliony.
W tomie opowiadań Zofii Nałkowskiej padają ważne słowa: ?ludzie ludziom zgotowali ten los?. Jest to głos pisarki, która jako członek Komisji ds. Badania Zbrodni Hitlerowskich była obecna przy zbieraniu relacji z Auschwitz. W beznamiętny sposób, bez odautorskiego komentarza, wprowadza nas w świat pełen zła, jakby w piekielną otchłań. Krótkie, reportażowe teksty mają pokazać bezmiar ludobójstwa, któremu poddani zostali wszyscy uznani za nieprzyjaciół. Ludobójstwo rozumiane jest tutaj nie tylko jako unicestwienie fizyczne, ale też odebranie ludzkiej godności, ludzkich cech.

3. Także liryka stała się formą upamiętnienia Zagłady. Wzruszające są pisane na ten temat wiersze polskich świadków zbrodni ludobójstwa: Tadeusza Różewicza (Warkoczyk, Ocalony, Lament) czy Zbigniewa Herberta (U wrót doliny). Pokazane są tam ich najgłębsze przeżycia wewnętrzne, reakcje na to, co działo się z ludźmi podczas wojny. Obiektem opisu mogą być przedmioty, które pozostały po ofiarach ? splot włosów, kanarek, przedmioty codziennego użytku ? stają się one punktem wyjścia do głębokiej refleksji intelektualnej. Niektóre
z wierszy mówią o dokonanych zbrodniach wprost: ?ocalałem/ prowadzony na rzeź?, w innych dramatyczny przekaz kryje się w głębokich znaczeniach
metafor: ?Okaleczony nie widziałem / ani nieba ani róży?.

Podsumowanie
Ludobójstwo jest dla człowieka doświadczeniem ekstremalnym. Stąd często tych, którzy przeżyli hekatombę II wojny światowej, nazywa się pokoleniem porażonym wojną. To porażenie widać w twórczości, która albo nie potrafi wyrazić ogromu zbrodni, nie może jej
jakościowo określić, albo przeradza się w lament nad tymi, którzy odeszli. Historia ludobójstwa nie kończy się jednak na II wojnie światowej i trwa do dzisiaj, czego przykładem była choćby wojna na Bałkanach czy odbywające się na naszych oczach męczeństwo chrześcijan w Nigerii, Iraku i Syrii.

Zadanie 3.10.
Wymagania ogólne i szczegółowe

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.1) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: [...] sztuki plastyczne (gimnazjum)
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera [...]
2.5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa ? klucze, wyznaczniki kompozycji)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) omawia na podstawie poznanych dzieł literackich [...] podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne [...] (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości [...] uniwersalne.

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy spójne wypowiedzi ustne [...] opis dzieł sztuki [...] (gimnazjum)
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu).

Pojęcia i terminy
- ponadczasowość
- uniwersalność
- utrwalanie codzienności

Komentarz do zadania
Zdający powinien omówić obraz Vermeera, podkreślając, że malarz wyeksponował na nim
codzienną czynność (przygotowywanie posiłku), przez co podkreślił jej znaczenie w życiu
człowieka oraz uwiecznił w malarskim arcydziele piękno zwykłych rzeczy: gestów, skupienia, ciszy, przedmiotów codziennego użytku. Zagadnienie utrwalania w tekstach kultury ?pospolitości? należy rozwinąć poprzez odwołania do co najmniej dwóch wybranych tekstów literackich.

Zadanie 3.10.
Przykładowa realizacja (1)

Wstęp
Codzienność, choć postulowana jako temat dzieł sztuki już w starożytności, nie przeniknęła wówczas do świadomości artystów. Przedstawiano raczej życie warstw wyższych, natomiast zwyczajność kojarzona z pospolitością rzadko przedostawała się do literatury i
sztuki. Przedstawianiem rzeczy zwykłych: codziennych czynności, przedmiotów otaczających człowieka, scen z życia i pracy zainteresowano się w XIX wieku, w czasach realizmu.

Rozwinięcie
Można wskazać różne przyczyny i sposoby eksponowania piękna zwykłych przedmiotów i czynności w dziełach sztuki i w utworach literackich:
1. Mleczarka Vermeera:
- bohaterką obrazu jest prosta kobieta. Jej ubiór składa się z żółtego kaftana, czerwonej spódnicy, granatowego fartucha oraz białego czepca
- kobieta przygotowuje posiłek ? przelewa mleko z glinianego dzbanka do szerokiego naczynia, tematem obrazu jest więc zwykła, codzienna czynność, ale odnosząca się do rzeczy wiecznych, powtarzanych nieustannie, będących istotą życia
- mleczarka znajduje się w ubogo wyposażonym pomieszczeniu, przy niedużym stole przykrytym zielonkawym obrusem. Malarz wyeksponował na nim chleb (codzienny pokarm)
- utrwalając codzienność, artysta afirmuje piękno codziennych, niepozornych czynności, przez co podkreśla ich znaczenie dla człowieka (nalewanie mleka oznacza tu żywienie, karmienie)
- Vermeer pokazuje trwanie w wieczności takich chwil, jak skupienie, cisza, gest ręki, czynność powtarzana od zawsze.

2. Chłopi Władysława Reymonta:
- przedstawienie zwyczajnych zajęć chłopskich ? prac: orka, zasiew, zbieranie plonów, doglądanie inwentarza i rozrywek: spotkania w karczmie, zabawy
- Reymont pokazuje, że codzienność jest elementem nieodzownym rzeczywistości, że prowadzi ona od święta do święta, przez co czas staje się przestrzenią sakralną.

3. Cykl Jeżycjada Małgorzaty Musierowicz:
- wprowadzenie czytelnika w świat codziennych problemów rodziny Borejków, ale podobnie jak u Vermeera powtarzanych cyklicznie i przeradzających się w wieczność
- nieheroiczność codzienności jako temat literatury
- możliwość utożsamienia się z egzystencją przeciętnej poznańskiej rodziny
- literatura jako zwierciadło ? oglądamy w nim siebie samych.

Wnioski
- Codzienność jako istotna część życia każdego człowieka, która musi odnaleźć swoje miejsce także w sztuce.
- Inspiracje artystyczne codziennością naturalnym przejawem poszukiwań jej sensu i wartości w perspektywie bieżących problemów człowieka oraz przemijającego życia.

Zadanie 3.10.
Przykładowa realizacja (2)

Wstęp
Codzienność jako zjawiska charakterystycznego dla literatury i sztuki epoki pozytywizmu ? realizm, jak i dla epok wcześniejszych ? starożytności (Horacy) i renesansu (Jan Kochanowski).

Teza
Artyści, utrwalając codzienność, nobilitują życie zwykłych ludzi.

Argumenty
1. Nobilitacja zwykłej kobiety ? mleczarki na obrazie Jana Vermeera:
- obraz przedstawia prostą kobietę, przelewającą mleko z dzbana do szerokiego glinianego garnka. Postać mleczarki jest wyeksponowana dzięki światłu. Kobieta powtarzaną zapewne codziennie czynność wykonuje z dużym skupieniem, w jej geście można dostrzec delikatność, ostrożność, opanowanie
- na stole, przy którym stoi mleczarka, znajdują się koszyk, chleb, bułki, dzbanki. Zostały one oświetlone, przez co uzyskały rangę szczegółów istotnie przyczyniających się do ekspozycji tematu
- uchwycenie codzienności przez holenderskiego malarza jest inspiracją do refleksji na temat wartości, piękna i niezwykłości zwykłego ludzkiego życia
- w jednym ze swoich wierszy (Vermeer) Wisława Szymborska, w nawiązaniu do tego obrazu stwierdza, że takie malarstwo, które potrafi utrwalić na wieczność codzienne czynności nadaje światu sens.

2. Nobilitacja codziennego życia trędowatego Lebbroso w Wieży Gustawa Herlinga Grudzińskiego:
- główny bohater opowiadania ? odseparowany od świata w wieży, trędowaty Lebbroso życie spędza na wykonywaniu codziennych, prozaicznych czynności (wyplata koszyki, pielęgnuje kwiaty) i modlitwie
- sakralizacja postaci dzięki odniesieniu do sytuacji biblijnego Hioba oraz cierpień Chrystusa (krzyż zawieszony w celi Lebbroso)
- codzienność Lebbroso, w której odnajdujemy znaki wieczności sama dąży do zapisania się w wieczności.

3. Nobilitacja życia wiejskiej gromady w Chłopach Reymonta:
- codzienne czynności, związane z uprawą ziemi i doglądaniem inwentarza, wtopione w rytm zmieniających się pór roku oraz rok liturgiczny, wpisują się w odwieczny ład istnienia, jego sakralny porządek
- codzienność Lipiec jest istotną tkanką życia społecznego wsi. Przeżywanie tej codzienności w zgodzie ze swoim statusem społecznym jest zadaniem, które zostało powierzone każdemu człowiekowi
- istotą dzieła Reymonta jest utrwalanie tej codzienności, przenoszenie jej w wieczność.

Wnioski
- Utrwalanie codzienności w sztuce po zwala dostrzec wartość i sens każdego ludzkiego istnienia.
- Codzienność może być niewyczerpanym źródłem inspiracji artystycznych ze względu na jej bliskość najbardziej powszechnym doświadczeniom ludzkim.