Matura ustna 2015 z języka polskiego - przykładowe zadania i rozwiązania (teksty ikoniczne - część pierwsza)

Zadanie 3.1.
Przykładowa realizacja (1)

Określenie problemu
Nietrwałość istnienia jest przedmiotem zainteresowania literatury i sztuki różnych epok. Jest to jeden z fundamentalnych tematów wypowiedzi artystycznych.

Postawienie tezy
Artystów fascynuje zjawisko upływu czasu, przemijania, odchodzenia w wieczność.

Argumentacja
Przedstawienie za pomocą symbolu.

- Symboliczne zobrazowanie nietrwałości istnienia można dostrzec na plakacie Wiesława Wałkuskiego pochodzącym z wystawy Vanitas. Portret trumienny na tle sarmackich obyczajów pogrzebowych. Przedstawiona jest na nim postać kobieca, ubrana w sposób wyszukany (czerwona suknia, koronkowe ozdoby, biżuteria ? pierścień, kolczyki i naszyjnik z pereł), która trzyma w ręku, niczym lustro lub zasłonę obraz przedstawiający piękną twarz kobiety skontrastowaną z czaszką.

Piękno, młodość, witalność, (wizerunek żywej kobiety) zderzone zostają z atrybutami śmierci i przemijania (czaszka w tle obrazu i na pierścieniu kobiety). Dodatkowo rama obrazu stanowi wyraźne nawiązanie do barokowych portretów trumiennych.
Artysta zwraca uwagę, że śmierć wpisana jest w życie ludzkie, człowiek żyje z perspektywą śmieci w tle, wartości materialne przemijają. To nawiązanie do trwałej obecności w kulturze motywów wanitatywnych.

- Tytuł wystawy i plakatu przywodzi na myśl słowa z biblijnej Księgi Koheleta: ?Marność nad marnościami i wszystko marność?, które symbolizują nietrwałość, śmiertelność świata, w jakim żyje człowiek. Słowo marność (od czasownika ?mrzeć? ? umierać) ma zwracać
uwagę na tę cechę świata, nad którą nie może zapanować człowiek.

- Symboliczne przedstawienie śmierci można odnaleźć w Chłopach Reymonta. Gospodarz, Maciej Boryna, gdy umiera, przypomina sobie całe życie, wychodzi z izby na pole i w symbolicznym geście ? ?błogosławionym półkolistym rzutem? rozsiewa ziarno, jakby siebie samego, wraca w ten sposób do matki ziemi.

Przedstawienie za pomocą alegorii.
- W Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią tytułowa bohaterka przedstawiona jest alegorycznie jako rozkładające się ciało kobiety ? ?chuda, blada, żółte lice?. Śmierć rozmawia z Mistrzem Polikarpem, opowiada mu o swoim pochodzeniu, roztacza przed nim wizję końca życia, zwraca uwagę na równość wszystkich wobec niej (motyw danse macabre).

Podsumowanie
- Symbol i alegoria jako środki wyrazu obrazujące trudny do wyrażenia w literaturze i sztuce problem nietrwałości istnienia (śmierć budzi niepokój, jest tajemnicą).
- Różna wymowa dzieł artystycznych przedstawiających przemijanie ? podkreślają wartość ludzkiego życia albo podważają sens ludzkich zabiegów o przedłużenie egzystencji.

Zadanie 3.1.
Przykładowa realizacja (2)

Wprowadzenie
Artyści podejmują ważne zagadnienia dotyczące egzystencji człowieka.
Nietrwałość ludzkiego życia, przemijanie jest jednym z dominujących tematów w literaturze i sztuce.

Postawienie tezy
Nietrwałość istnienia nie przeczy wartości ludzkiego życia.

Argumentacja
Na podstawie plakatu Vanitas Wiesława Wałkuskiego:
- artysta przedstawia postać młodej kobiety. Razem z tym przedstawieniem współistnieją atrybuty związanie z nietrwałością istnienia: kształt ramy obrazu nawiązuje do popularnych w XVII i XVIII wieku sarmackich portretów trumiennych, tło dla postaci kobiety stanowi ludzka czaszka, pierścień na ręku kobiety ma również kształt czaszki

- artysta posłużył się kontrastem i zestawił ze sobą obraz człowieka żyjącego i obraz tego, co z człowieka zostaje po śmierci. Nawiązał tym samym do sztuki baroku, lubującego się w takich rozwiązaniach. Piękno kobiety służy uwydatnieniu zastosowanego na plakacie kontrastu i pokazuje, że życie szybko przemija. Takie oksymoroniczne rozwiązanie znajdujemy choćby w sonecie Jana Andrzeja Morsztyna Do trupa

-  Kontrapunktem dla pesymistycznej wymowy plakatu paradoksalnie może być jednak nawiązanie do sarmackiego portretu trumiennego, który podczas pogrzebu przymocowywany był do trumny zmarłego, później zaś wieszany w kościele. Portret ten podkreślał wartość i sens życia, które się zakończyło ? zmarły poprzez swe uczynki pozostał w pamięci żywych.

Na podstawie innych tekstów kultury:
- W Trenach Jana Kochanowskiego śmierć dziecka staje się dla autora pretekstem do stworzenia poetyckiego pomnika na cześć zmarłej córki. Senna wizja życia pośmiertnego Urszulki, korzystającej z rajskich rozkoszy stanowi potwierdzenie wartości życia dziewczynki.

- W wierszu O śmierci bez przesady Wisławy Szymborskiej życie wygrywa ze śmiercią. Poetka podkreśla wartość każdego życia (ludzi, zwierząt, roślin), które jej zdaniem, choć przez chwilę jest nieśmiertelne. Ironiczny portret upersonifikowanej śmierci ukazuje ją jako osobę nieznającą się na wielu sprawach, omylną, niezdarną, ponoszącą klęski.

Wnioski
W przywołanych tekstach literackich wartość ludzkiego życia jest podkreślana w różny sposób ? np. przez uwznioślenie lub deprecjację śmierci. Mimo przemijania człowiek ?nie wszystek umiera?. Wartościowe życie chroni jednostkę przed wewnętrznym unicestwieniem.

Wymagania ogólne i szczegółowe

I . Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.1) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: [...] sztuki plastyczne (gimnazjum)
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera
[...]
2.5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa ? klucze, wyznaczniki kompozycji)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) omawia na podstawie poznanych dzieł literackich [...] podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne [...] (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne.

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy spójne wypowiedzi ustne [...] opis dzieł sztuki [...] (gimnazjum)
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i
retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu).

Pojęcia i terminy
- pokolenie
- rzeczywistość
- subiektywizm
- realizm
- symbolizm

Komentarz do zadania
Zdający powinien zinterpretować rysunek Baczyńskiego, zwracając uwagę na ukazaną na
nim dwoistość świata, w którym przyszło żyć pokoleniu poety. Zagadnienie różnych sposobów odzwierciedlania rzeczywistości w tekstach kultury należy ponadto rozwinąć
poprzez odwołania do co najmniej dwóch utworów literackich. Z a trafne zostaną uznane
przykłady, w których twórcy przedstawili rzeczywistość poznaną w bezpośrednim doświadczeniu.

Zadanie 3.2.
Przykładowa realizacja (1)

Wprowadzenie
Artysta jest ?dzieckiem swojej epoki?, przez co w jego utworach czasem odbija się obraz otaczającego go świata.

Teza
II wojna światowa była dla wielu twórców przeżyciem tak dramatycznym, że musiało ono zostawić trwały ślad w ich twórczości.

Argumentacja
a. Rysunek Krzysztofa Kamila Baczyńskiego ilustracją sytuacji całego ?pokolenia Kolumbów?:
- dwoista rola młodych ludzi ? cywilów i żołnierzy: lustro pokazuje młodych ludzi w hełmach, idących do walki
- gniewne spojrzenia i postawa postaci
- obraz smutku na twarzy, ale i agresji (przytłaczająca świadomość swojego położenia)
- strój podkreślający dorosłość.

b. Obraz wojny w twórczości poetyckiej Krzysztofa Kamila Baczyńskiego na przykładzie wiersza Pokolenie:
- podmiot liryczny reprezentantem pokolenia ? wypowiedź w imieniu zbiorowości
- wojna przyczyną przedwczesnego dojrzewania do odpowiedzialności za ojczyznę i do walki zbrojnej
- apokaliptyczny obraz rzeczywistości (czas apokalipsy spełnionej)
- tragizm i rozpacz pokolenia młodych zmuszonych do zabijania innych ludzi.

c. Sceny z warszawskiego getta w Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall:
- autorka, jako dziecko ocalona z holocaustu, przeprowadziła wywiad z Markiem Edelmanem
- przywoływanie konkretnych faktów i danych dotyczących warunków życia w getcie
- opis ciągłego zagrożenia życia
- obrazy głodu i zachowania bohaterów
- wykorzystanie form wywiadu i reportażu dla oddania prawdy o otaczającej rzeczywistości.

Podsumowanie
Rysunek i wiersze Baczyńskiego, a także książka Hanny Krall odzwierciedlają wiernie dramat ludzi w świecie, w którym nie ma miejsca na miłość, natomiast konieczna jest gotowość w każdej chwili na śmierć lub do złożenia ofiary z własnego życia.

Zadanie 3.2.
Przykładowa realizacja (2)

Wstęp
Twórcy czasem utrwalają w swoich dziełach otaczającą ich rzeczywistość. Czynią to w różny sposób ? m.in. poprzez posłużenie się określoną symboliką, realistyczne odtworzenie czy przekształcenie do postaci groteski.

Rozwinięcie
a) Symbolika rysunku Krzysztofa Kamila Baczyńskiego:
- rola lustra pokazującego odbicie młodych mężczyzn jako żołnierzy w hełmach na głowie
- zdradzające emocje postawa oraz wzrok
- wojenna rzeczywistość dotycząca wielu młodych ludzi (grupa utrwalona na rysunku).

b) Realizm obrazów Opowiadań Tadeusza Borowskiego:
- sceny selekcji więźniów
- dramatyczne zachowania głodnych i przerażonych ludzi
- obojętność na krzywdę i cierpienie innych (zachowania instynktowne)
- szczegółowość wprowadzonych opisów ludzi i sytuacji.

c) Groteskowość rzeczywistości przedstawionej w Ferdydurke Witolda Gombrowicza:
- szkoła dyrektora Piórkowskiego w krzywym zwierciadle (ograniczeni nauczyciele, przestarzałe metody nauczania, nieciekawe wiadomości)
- nowoczesna rodzina Młodziaków zdemaskowana przez Józia Kowalskiego (odsłonięcie jej liberalizmu tylko jako teorii)
- wykoślawiony obraz życia w dworku ziemiańskim Hurleckich.

Podsumowanie
Twórcy różnych tekstów kultury stosują różne metody odzwierciedlania otaczającej ich rzeczywistości, aby za pomocą odpowiednio dobranych konwencji artystycznych jak najpełniej wyrazić o niej subiektywną prawdę.

Zadanie 3.3.
Wymagania ogólne i szczegółowe

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.1) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: [...] sztuki plastyczne (gimnazjum)
2.5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np.
słowa ? klucze, wyznaczniki kompozycji)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) omawia na podstawie poznanych dzieł literackich [...] podstawowe, ponadczasowe zagadnienia egzystencjalne, np. miłość, wiara religijna [...] (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości [...] uniwersalne
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych (gimnazjum).

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1.) tworzy spójne wypowiedzi ustne [...] opis dziel sztuki [...] (gimnazjum)
1.1.) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i
retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu)
2.11) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych [...] koncentrującym się
przede wszystkim wokół tematów: [...] rozwój moralny człowieka (gimnazjum).

Pojęcia i terminy
- miłosierdzie
- miłość
- człowiek

Komentarz do zadania
Przyjęte stanowisko może być twierdzące lub negujące. W pierwszym wypadku należy
określić wartości, które urzeczywistnia obraz Miłosierny Samarytanin oraz uzasadnić,
odwołując się do obrazu i wybranych tekstów literackich, że obok estetycznej pełnią one także funkcję perswazyjną (propagują czynienie dobra). W drugim wypadku trzeba wykazać, że nadrzędna zadaniem tekstów kultury nie jest propagowanie wartości wychowawczych.

Zadanie 3.3.
Przykładowa realizacja (1)

Wstęp
- Po co ludzie tworzą dzieła sztuki? Czy tylko po to, żeby je podziwiać?
- Sztuka odgrywa ważną rolę w kwestii propagowania pewnych postaw społecznych ? kształtuje świat wartości.

Teza
Tekst kultury może zachęcać człowieka do czynienia dobra.

Argumentacja
- Źródłem obrazu jest Biblia. Ewangelie zachęcają do czynienia dobra, np. właśnie przypowieść o dobrym Samarytaninie. Cierpiący człowiek został napadnięty przez zbójców,
którzy zostawili go na wpół umarłego. Poszkodowanego mijają, nie udzielając mu pomocy, zarówno kapłan, jak i lewita. Samarytanin, który pochodzi z narodu wrogo nastawionego do
narodowości poszkodowanego, zawozi rannego do gospody, gdzie się nim
dalej zajmuje, a nawet zostawia pieniądze na opiekę nad nim.
- Na pierwszym planie obrazu widać wyraźnie oświetlone postacie dwóch mężczyzn ?
jeden (leżący) wygląda na chorego, drugi (klęczący przy nim) niesie mu pomoc.
- Postać mężczyzny cierpiącego wyraża bezsilność: ma opuszczoną głowę i przymknięte oczy.
- Mężczyzna udzielający pomocy to człowiek starszy, ma siwe włosy i brodę, nosi porządne ubranie, wygląda dostojnie i szlachetnie. Jego postawa budzi zaufanie: troskliwie obejmuje głowę leżącego i ociera jego czoło chustką, chce mu ulżyć w cierpieniu. Twarz niosącego pomoc jest skupiona, emanuje z niej dobro i życzliwość.
- W oddali widać zarysy miasta oraz oddalających się obojętnie ludzi.
- Wyobrażenie to, inspirowane ewangeliczną przypowieścią, może dla odbiorcy stanowić wzorzec zachowania się w sytuacji, w której spotka on człowieka potrzebującego pomocy.

- Jeszcze innym utworem zachęcającym czytelnika do czynienia dobra jest Dżuma Alberta Camusa. Pokazane są w niej różne postawy ludzkie wobec zagrożenia życia. Człowiek nawet w takiej sytuacji może okazywać drugiemu bezinteresowną miłość najpełniej stając się wtedy człowiekiem.

Podsumowanie
Artystyczne teksty kultury pełnią przede wszystkim funkcję estetyczną, ale niektóre z nich mogą też dodatkowo propagować pozytywne wartości wychowawcze ? np. zachęcać człowieka do czynienia dobra poprzez pokazywanie mu odpowiednich wzorców postępowania w sytuacjach trudnych.

Zadanie 3.3.
Przykładowa realizacja (2)

Teza
Sztuka nie jest w stanie tak naprawdę wpłynąć na postawę etyczną człowieka. Jej misją nie jest bowiem wychowywanie i kształtowanie moralne odbiorcy, lecz przede wszystkim
oddziaływanie estetyczne.

Argumentacja
- Czy oglądanie obrazu Miłosierny Samarytanin jest w stanie kogokolwiek zmienić i uzdolnić do bezinteresownej miłości? To mrzonka. Postawa starszego mężczyzny, pochylonego nad zakrwawionym człowiekiem, może wprawdzie odbiorcę nawet wzruszyć, lecz szybko dojdzie on do wniosku, że to tylko dzieło sztuki, którym można się zachwycić i nic więcej.

- W Lalce Bolesława Prusa pokazana jest działalność dobroczynna na rzecz bliźnich Stanisława Wokulskiego. Uważał on, że samo dawanie pieniędzy nie wystarczy, ponieważ nie rozwiązuje w sposób dalekowzroczny problemu nędzy. Należy zatem zapewnić ludziom pracę i za nią odpowiednio płacić. Jego dobre uczynki są zgodnie z głoszonymi przekonaniami ? wspiera ludzi potrzebujących pomocy: rodzinę Wysockiego, kamieniarza Węgiełka oraz Mariannę (pierwotnie dziewczynę lekkich obyczajów). Wszystkim zapewnia
godne warunki pracy. Czy jednak opis tej sytuacji kogokolwiek zmieni? Czy człowiek jest w stanie naśladować te postawy? To wątpliwe, gdyż wszystko to jest tylko konstrukcją fabularną.

- W powieści Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa tytułowa bohaterka jako królowa balu u Szatana może wypowiedzieć jedno życzenie. Małgorzata prosi o uwolnienie Fridy (zabójczyni własnego dziecka) od udręki wiecznego przypominania sobie własnej zbrodni. Okazuje jej w ten sposób miłosierdzie, bo na owym przypominaniu polega najbardziej dotkliwa kara dzieciobójczyni.
Czy jednak opis ten spowoduje, że i inni zaczną czynić podobnie i litować się nad zabójcami? Wydaje się, że nie.

- W wierszu O miłości wroga Leopold Staff nawiązuje do słów Chrystusa, który nawołuje do trudnej i wymagającej wielu poświeceń miłości: ?Miłujcie waszych nieprzyjaciół i módlcie się za tych, którzy was prześladują.? Staff ukazuje wprawdzie, że miłość do wroga, który poniżył i wyrządził krzywdę prowadzi człowieka do wewnętrznej doskonałości (uczy wyrozumiałości, pokory, wybaczenia) i zbliża do Boga, ale czy ten wiersz jest w stanie na
kogokolwiek tak wpłynąć, by uzdolnić go do takiej właśnie miłości? Wątpliwe.

Podsumowanie
Sztuka nie jest w stanie wpłynąć na człowieka moralnie, bo zresztą nie w tym celu powstaje ? ona przede wszystkim ma być domeną piękna.

Zadanie 3.4 .
Wymagania ogólne i szczegółowe

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.1) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: [...] sztuki plastyczne (gimnazjum)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw [...], narodowych (gimnazjum).

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy spójne wypowiedzi ustne [...] opis dzieł sztuki [...] (gimnazjum)
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo (gimnazjum)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i
retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu)
2.1) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i
koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów [...] Polska, polityka).

Pojęcia i terminy
- ojczyzna
- naród
- patriotyzm
- walka

Komentarz do zadania
Zadaniem ucznia jest omówienie koncepcji patriotyzmu zawartych w tekstach kultury
różnych epok. Taką wypowiedź warto zacząć od zdefiniowania pojęcia patriotyzm,
który może być rozumiany różnie w zależności od okoliczności historycznych. W wypowiedzi
zdający powinien omówić scenę przedstawioną na obrazie Kossaka. Niezwykle ważny jest
trafny dobór co najmniej dwóch tekstów literackich ilustrujących omawiane zagadnienie.

Zadanie 3.4.
Przykładowa realizacja (1)

Wstęp
Patriotyzm to w powszechnym rozumieniu umiłowanie ojczyzny. Może być on różnie wyrażany, a zależy to od okoliczności stwarzanych przez uwarunkowania historyczne. Różne koncepcje patriotyzmu można znaleźć w tekstach kultury.

Rozwinięcie
- Wojciech Kossak Olszynka Grochowska:
tło historyczne ? powstanie listopadowe 1830 ? 1831; wydarzenie ? bitwa pod Olszynką Grochowską w 1831 r. (największa bitwa powstania); Kossak pokazuje w realistyczny
sposób bohaterstwo powstańców odpierających znacznie liczniejsze wojska rosyjskie; artysta uwiecznił batalistyczną scen ę, żeby złożyć hołd bohaterom z batalionu ?Czwartaków?, którzy stali się wzorem patriotyzmu w czasach wymagających walki zbrojnej; obraz powstał w okresie dwudziestolecia międzywojennego, niedługo po wojnie polsko-sowieckiej.

- Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem:
1) romantyczne rozumienie patriotyzmu ? pamięć o powstańcach styczniowych, kult mogiły powstańczej;
2) pozytywistyczne rozumienie patriotyzmu ? kult pracy, która służy budowie
nowoczesnego, polskiego społeczeństwa.

- Kazik Staszewski Polska:
patriotyzm kontestujący dotyczący codziennych, współczesnych spraw; przedstawia Polskę jako kraj brzydki, nieprzyjazny, ale swój (?Mieszkam w Polsce, mieszkam tu...?).

Zakończenie
Twórcy różnych epok przedstawiają w swoich utworach różne modele patriotyzmu. Ich rodzaj uzależniony jest od sytuacji zewnętrznej i wewnętrznej, w jakiej znajduje się kraj.

Zadanie 3.4.
Przykładowa realizacja (2)

Wstęp
- Ojczyzna jako nadrzędna wartość dla jednostek i całego narodu.
- Uzewnętrznianie tej relacji w postaci różnie rozumianego patriotyzmu.

Teza
Współczesny patriotyzm ma różne oblicza wywodzące się z minionych epok.

Argumenty
- Niekwestionowany jest patriotyzm czasów wojny, który uzewnętrzniał się w przyjęciu postawy walki zbrojnej. Widoczny jest on w wielu tekstach kultury. Jeden z nich to obraz Olszynka Grochowska Wojciecha Kossaka.
Artysta ukazał na płótnie scenę batalistyczną z największej bitwy powstania listopadowego stoczonej na przedpolach Warszawy w 1831 r. Kossak w sposób realistyczny przedstawił bohaterstwo żołnierzy z batalionu ?Czwartaków?, którzy mimo ogromnych strat dzielnie stawiali czoła liczniejszym wojskom rosyjskim. Obraz powstał w 1928 r., czyli stosunkowo niedługo po wojnie polsko - sowieckiej. Ten rodzaj patriotyzmu, mimo iż żyjemy w czasach pokoju, znajduje coraz więcej zwolenników, którzy np. kultywują go, inscenizując historyczne bitwy w grupach rekonstrukcyjnych.

- Patriotyzm pracy. Ten model patriotyzmu wywodzi się z ideałów pozytywistycznych (kult pracy, która jest wartością zarówno dla jednostki, jak i dla całego społeczeństwa). Obraz takiej pracy widzimy w powieści Ziemia obiecana Władysława Stanisława Reymonta. Powstała ona wprawdzie po okresie pozytywizmu, ale jej fabuła doskonale się w idee pozytywistyczne w pisuje: trzej młodzi ludzie (Polak, Niemiec, Żyd) postanawiają wspólnie założyć fabrykę w rozkwitającej przemysłowo Łodzi. Ich upór może być drogowskazem, a perypetie przestrogą dla współczesnych biznesmenów.
Różne są ich motywacje, ale głównym elementem spajającym jest zbudowanie mocniejszego społeczeństwa. Borowiecki kieruje się dodatkowo ideami dobra narodowego w rozumieniu pozytywistycznym.

- ?Patriotyzm? na pokaz. Pisał o nim już Jan Kasprowicz w wierszu Rzadko na moich wargach, w którym ten pseudopatriotyzm, manifestujący się w wyłącznie głośnych hasłach, przeciwstawiony zostaje patriotyzmowi prawdziwemu, przeżywanemu w głębi duszy i
realizowanemu w konkretnych czynach.

Podsumowanie
Warto kultywować patriotyzm bez względu na jego odmianę. Każdy rodzaj patriotyzmu jest pożyteczny, bo wzmacnia więzi międzyludzkie i buduje narodową kulturę.

Zadanie 3.5 .
Wymagania ogólne i szczegółowe

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.1) uwzględnia w analizie specyfikę tekstów kultury przynależnych do następujących rodzajów sztuki: [...] sztuki plastyczne (gimnazjum)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości [...] uniwersalne.

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy spójne wypowiedzi ustne [...] opis dzieł sztuki [...] (gimnazjum)
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo (gimnazjum)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i
retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu)
2.1) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i
koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów [...] kultura, Polska).

Pojęcia i terminy
- śmierć
- Thanatos
- pocieszenie
- tren

Komentarz do zadania
Zadanie wymaga sformułowania przez ucznia opinii dotyczącej tego, czy oswojenie
człowieka ze śmiercią jest możliwe poprzez oddziaływanie sztuki. Zdający powinien
przedstawić swoje stanowisko (twierdzące, przeczące lub dyskursywne) i uzasadnić je.
W tym celu należy dokonać analizy środków obrazowania (językowych i pozajęzykowych)
wykorzystanych w Trenach Jana Kochanowskiego i w ilustracjach Zofii Stryjeńskiej.
Ponadto problem należy omówić na podstawie przykładów zaczerpniętych z co najmniej dwóch tekstów literackich.

Zadanie 3.5.
Przykładowa realizacja (1)

Wstęp
Śmierć jest rzeczywistością, której nie sposób uniknąć. Dotyczy wszystkiego i wszystkich. Jest jednym ze źródeł lęków egzystencjalnych człowieka. Każdy boi się śmierci, gdyż oznacza ona niewiadomą. Jest momentem przejścia w świat, którego nie znamy.

Teza
Twórcy tekstów kultury starają się pokazać śmierć jako część życia, nad którą człowiek może zapanować.

Rozwinięcie
Ilustracje Zofii Stryjeńskiej do Trenów Jana Kochanowskiego
- pozbawienie obrazu śmierci jej zwyczajowych przedstawień (kościotrup, kobieta z kosą)
- Urszula, mimo iż umarła (grób), jest postacią piękną, szczęśliwą
- przedstawienie Urszuli pośród ptaków to wpisanie jej śmierci w kontekst rajskiego ogrodu, a także wskazywanie na nieuniknioną przemijalność życia ? ptaki odlatują (nawiązanie do Trenu X)
- tęczowy łuk, po którym zdaje się kroczyć Urszula, jest znakiem przymierza z Bogiem, a więc odchodzenia w stronę wieczności w Bogu
- druga ilustracja przedstawia postać śpiącą w łóżeczku (nawiązanie do Trenu VII) ? nawiązanie do motywu Thanatos ? śmierci jako snu
- z symbolicznego łóżeczka (grobu?) wyrasta drzewo, które jest nawiązaniem do drzewa życia. Drzewo jest zwieńczone lirą ? śmierć córki dała autorowi cyklu wyjątkowe natchnienie twórcze; można je także uznać za symbol wcześnie zakończonego życia Urszuli
? młoda oliwka z Trenu V, z której opadają liście
- motyle otaczające śpiącą Urszulę w klasycznej ikonografii oznaczają ulatującą ku niebu duszę.
Bolesław Leśmian Urszula Kochanowska
- utwór to bezpośrednie nawiązanie do Trenów Jana Kochanowskiego
- Urszula tęskni do domu w Czarnolesie
- głównym przedmiotem jej tęsknoty są rodzice
- odwrócenie sytuacji ? to nie rodzice zostali opuszczeni przez zmarłe dziecko, ale dziecko pozbawione rodziców
- tej tęsknoty nie jest w stanie wypełnić nawet obecność samego Boga
- życie jest po obu stronach śmierci
- mimo że wiersz mówi o śmierci, jego nastrój jest pogodny. Osobą mówiącą w utworze jest Urszula, a więc nie umarła ona całkowicie ? to motyw łączący wiersz Leśmiana z ilustracjami Stryjeńskiej.

Bolesław Prus Kamizelka:
- obraz małżeńskiego szczęścia w środku lata ze śmiercią w tle
- ?zaklinanie? śmierci przez wzajemne okłamywanie się
- próba powstrzymania śmierci poprzez skracanie paska kamizelki i grę wmówień o poprawie zdrowia
- sztuka umierania przedstawiona jako sztuka oszukiwania a przez to oswajania śmierci
- Kamizelka jako nowela o nieuchronności śmierci przerywającego nawet szczęśliwe życie małżeńskie.

Zakończenie
Artyści różnych epok próbowali zrozumieć śmierć. Starali się pokazać ukazać jej
paradoksalną życiodajność. Dążono do poszukiwania pocieszenia w obrazach życia
wiecznego.

Zadanie 3.5.
Przykładowa realizacja (2)

Stanowisko
Śmierć jest czymś przerażającym, ale nieuniknionym. Podlega jej każde stworzenie. Jest prawem nieodwracalnym, wydarzeniem, które czeka każdego. Potrzeba mówienia o nim w sposób podważający jej powagę jest jedną z metod na pozbycie się strachu przed śmiercią.

Teza
Śmierć pokazana w sposób humorystyczny traci swoją grozę.

Uzasadnienie
Ilustracje Zofii Stryjeńskiej do Trenów Jana Kochanowskiego nie wyglądają na obrazy, których tematem jest śmierć. Mogłyby raczej być ilustracjami do bajek, mitów czy legend. Z przekazu historycznoliterackiego wiemy, że córka Jana Kochanowskiego ? bohaterka jego cyklu trenów ? rzeczywiście zmarła.
Świadczy też o tym zaznaczony na obu ilustracjach jej grób. Natomiast inne motywy wskazują raczej na lekkość, na stan wyzwolenia, w jakim się znalazła. Są to latające wokół niej ptaki, motyle, łuk tęczowy, po którym zdaje się kroczyć. Wszystkie te elementy symbolizują z jednej strony przemijanie, ale z drugiej łączą się z życiem.

Zbigniew Morsztyn Do trupa
Zbigniew Morsztyn kontrastuje w swoim wierszu postać człowieka zakochanego i człowieka zmarłego. Zwykle czytamy ten utwór w porządku, który narzuca tekst, sugerującym, że miłość upodabnia człowieka do osoby nieżyjącej. Natomiast barokowa poetyka oksymoronu pozwala także odwrócić tę zależność i wskazać, że to nieboszczyk, trup jest podobny do osoby zakochanej. To groteskowe przesunięcie znaczeń, ma wskazać na zwyczajność śmierci, pozwolić przeżyć ją bez lęku.

Miron Białoszewski Śmierć
Białoszewski pokazuje śmierć podobnie, jak ma to miejsce w jasełkach. Jest ona tylko śmieszną figurą z otwartą ?japą?. Takie wizje śmierci, czerpane z jarmarcznej literatury
średniowiecza, pozwalają ośmieszyć postać śmierci i sprowadzić ją jedynie do groteskowej figury, niegroźnego elementu spektaklu, jakim jest życie ludzkie.

Podsumowanie
Groteskowość w ukazywaniu śmierci pozwala na jej oswojenie, pozbawia ją grozy. Nie jest ona już momentem kary, ale czymś, co wcale nie musi przerażać. To stara retoryczna metoda wyśmiewania przeciwnika, z którym i tak nie można wygrać.