Matura ustna 2015 z języka polskiego - przykładowe zadania i rozwiązania (teksty literackie - część trzecia)

Zadanie 1.11.
Przykładowa realizacja (1)

Określenie problemu
Dzieciństwo kojarzy się z beztroską i zabawą. Jest to okres, w którym ciekawość popycha dziecko do poznawania świata, a zdziwienie jest kluczowym doświadczeniem. Przechowujemy w pamięci jego subiektywny obraz, często wyidealizowany, ograniczony do szczęśliwych chwil.

Teza
Okres dzieciństwa postrzegany jest przez artystów jako czas magiczny i szczęśliwy.

Argumentacja
Na podstawie wiersza Leopolda Staffa:
- obraz dzieciństwa, w którym wiele pozornie zwyczajnych przedmiotów miało znaczenie magiczne ? klucz otwierał zamki tajemnic, a znaczki pocztowe przenosiły do egzotycznych miejsc (?były dzieciństwu memu lasem czarów?)
- w dzieciństwie bajki i opowieści stawały się drogowskazami w fantastycznej wędrówce (?Bo było to jak podróż szalona po świecie?)
- w tym czasie nie istniały bariery i ograniczenia (?[klucz] otworzy mi zamki skryte w tajny parów, / Gdzie wejdę ? blady książę z obrazu Van Dycka?)
- poeta w odniesieniu do dzieciństwa odnosi się do motywu snu ? jest ono jak ?słodki i niedorzeczny sen?, sugerując tym samym, że był to czas cudowny, ale w konfrontacji z życiem dorosłym zupełnie nieracjonalny.
Odwołanie do załączonego tekstu.
W Epilogu do Pana Tadeusza Adam Mickiewicz wspomina o kraju lat dziecinnych jako miejscu pięknym, jak kwitnąca łąka, znajomym i bezpiecznym, bliski, zamieszkałym przez matkę, braci, krewnych, dobrych i uczciwych sąsiadów (nie było w nim obcych i wrogów). Dzieciństwo w Panu Tadeuszu to mit, raj utracony, przeszły i nie do odzyskania.
Odwołanie do wybranego tekstu kultury.

W wierszu Polały się łzy... Adam Mickiewicz określa swoje dzieciństwo jako ?sielskie, anielskie?. Odwołanie do wybranego tekstu kultury.
Powieść Weiser Dawidek Pawła Huelle przedstawia wakacje grupki dzieci podczas upalnego lata. Akcja dzieje się w Gdańsku w 1957 roku. Byłyby one zwykłe, gdyby nie obecność wśród nich tajemniczego dwunastoletniego chłopca pochodzenia żydowskiego ? tytułowego Dawidka ? dziecka obdarzonego niezwykłymi zdolnościami, tajemniczymi mocami: potrafi lewitować, hipnotyzować zwierzęta (dzika pantera). Chłopiec izoluje się od otoczenia, ale jednocześnie potrafi to otoczenie zniewolić swymi zdolnościami przywódczymi oraz charyzmą.
Odwołanie do wybranego tekstu kultury.

Podsumowanie.
Dzieciństwo to dla twórców stan szczęśliwy, pozornie bezpowrotnie utracony, ale obecny stale we wspomnieniach. Wyobraźnia okresu dzieciństwa była czymś niepowtarzalnym i pozwalała na oderwanie się od rzeczywistości.

Zadanie 1.11.
Przykładowa realizacja (2)

Wstęp
Dzieciństwo to okres, który kształtuje człowieka. To czas, który w zasadniczy sposób rzutuje na jego emocje i warunkuje sposób radzenia sobie z nimi w dorosłym życiu. Artyści często opisują ten okres, jest on źródłem, z którego czerpią inspiracje.

Rozwinięcie
Na podstawie wiersza Staffa
1. Dzieciństwo ? moment empirycznego poznawania rzeczywistości (cienie na ścianie).
2. Ciekawość świata (zbieranie znaczków pocztowych, kolekcjonowanie motyli) jako podstawa rozwoju młodego człowieka.
3. Dzieciństwo jako okres poszukiwania prawdy o świecie (metafora klucza otwierającego wszystkie zamki).
4. Poeta opowiada o przeżyciach swego dzieciństwa jak o czasie, który ukształtował go jako wrażliwego człowieka i poetę.
5. Dzieciństwo jako punkt odniesienia w czasie, który pozwala zdefiniować szczęście.
Odwołanie do załączonego tekstu.

Bolesław Prus Omyłka ? wydarzenia czasu powstania styczniowego, opowiadane z perspektywy dziecka doświadczającego bezwzględności historii.
Odwołanie do wybranego tekstu kultury.

Film Bernardo Bertolucciego Ukryte pragnienia ? podróż w stronę dzieciństwa, w
poszukiwaniu matki jako warunek zrozumienia rozpoczynającej się dorosłości. Odwołanie do wybranego tekstu kultury.

Zakończenie
Dzieciństwo jest przez twórców przedstawiane jako okres, który wpływa w zasadniczy sposób na dalsze życie. To od niego zależy, jakie wartości będą miały znaczenie w przyszłości. Jest czasem kształtowania przyszłości, ale też jednocześnie okresem, który pozwala zrozumieć motywacje i genezę sposobów działania dorosłych.

Wymagania ogólne i szczegółowe

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego [...]
2.5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu [...]
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich.
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość (gimnazjum).

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasad spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i
retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu)
2.1) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i
koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów [...] kultura)
2.3) tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się (gimnazjum).

Pojęcia i terminy
- idealizacja
- nostalgia
- tradycja

Komentarz do zadania
Zdający powinien w ukierunkowany sposób zinterpretować wiersz Norwida oraz przedstawić co najmniej dwa inne teksty kultury, w których obecny jest obraz ojczyzny (nie musi to być Polska). Mogą to być teksty literackie bądź nieliterackie (np. dzieło plastyczne, film, spektakl teatralny). Przy wyborze tekstów trzeba pamiętać, że polecenie wymaga przedstawienia różnych obrazów ojczyzny.

Zadanie 1.12.
Przykładowa realizacja (1)

Określenie problematyki
Dla artystów ojczyzna zazwyczaj ma szczególne znaczenie i jest tematem często przez nich podejmowanym, niezależnie od czasów, w jakich tworzyli. Wszystkie przedstawione w następnej części utwory literackie powstały na wychodźstwie, co jest powodem specyficznego spojrzenia na kraj ojczysty.

Postawienie tezy
Polska bywa przedstawiana w tekstach kultury sposób wyidealizowany.

Argumentacja
Z wiersza Norwida:
- utrzymanie wypowiedzi na temat ojczyzny w tonie modlitewnym
- Polska to kraj ?utkany? z marzenia, ideał
- obraz mieszkańców Polski jako tych, którzy z szacunkiem podchodzą do Boga i Jego darów (?kruszynę chleba / Podnoszą z ziemi przez uszanowanie?)
- szanują przyrodę i związane z nią obyczaje (gdzie winą jest dużą/ Popsować gniazdo na gruszy bocianie, / Bo wszystkim służą...)
- żyją zgodnie z chrześcijańskimi wartościami (tutaj ?pierwsze ukłony/ Są
- jak odwieczne Chrystusa wyznanie: / ?Bądź pochwalony!? ?, ?mają tak za tak ? nie za nie?).
Odwołanie do załączonego tekstu.
Z Pana Tadeusza Adama Mickiewicza:
- idealizacja Soplicowa: niezmienność obyczajów; podporządkowanie życia wartościom (patriotyzm, tradycja), wzorowy gospodarz (Sędzia, który troszczy się o swój dobytek), gościnność; obraz zbiorowości, która mimo wad jednoczy się w sytuacji zagrożenia
- idealizacja historii: wojska Napoleona przybywają na Litwę wiosną, symbolicznie, kiedy cały świat budzi się do życia (w rzeczywistości nadciągnęły jesienią); nadzieję na wolność
- baśniowe, symboliczne zakończenie poematu: włościanie dostają wolność od Tadeusza; taneczny korowód wśród pięknej przyrody, poruszający się w rytm dostojnego poloneza wyraża dumę narodową i optymizm, jest zapowiedzią dalszego podtrzymywania tradycji patriotycznych; zachód słońca wróżący dobrą pogodę
- charakterystyczny zwrot występujący w bajkach: ?I ja tam byłem, miód i wino piłem...?.
Odwołanie do wybranego tekstu kultury.
Z wiersza W Szetejniach Czesława Miłosza:
- podobnie jak w Panu Tadeuszu u Miłosza idealizacji podlega Litwa; Szetejnie
to miejsce urodzenia poety, co zostaje wspomniane w wierszu i nazwane ?początkiem?, niczym w Księdze Rodzaju
- na wyidealizowany obraz składają się elementy sielankowe ? krajobraz arkadyjski
(pola, żeńcy, pagórki, rzeka, las, wieś Święty Bród, urodzajne sady ? jabłonie i grusze, będące nawiązaniem do Edenu); dostatek jedzenia: kwas chlebowy i miód (niemal jak w Ziemi Obiecanej)
- obecność matki, dającej poczucie bezpieczeństwa, pierwszej nauczycielki (poznawanie liter)
- dzieciństwo to dla poety letni świt i głosy ptaków ? przywołują dobre emocje, kojarzą się z początkiem i duchowa odnową.
Odwołanie do wybranego tekstu kultury.

Podsumowanie.
Powyższe przykłady pokazują, że idealizacja ojczyzny wynika najczęściej z emigracji, z oddalenia. Ta sytuacja wywołuje tęsknotę za ojczyzną, gdzie spędziło się dzieciństwo, młodość, lata nauki. Kraj przywołany z odległej pamięci nabiera cech arkadii, staje się
krainą szczęśliwą.

Zadanie 1.12.
Przykładowa realizacja (2)

Wprowadzenie
Pojęcie ojczyzny wywołuje różne obrazy. Jeśli odniesiemy je do Polski, bywa ona przedstawiana w tekstach kultury jako kraj, którego obraz wywołuje wiele różnych emocji (tęsknota, miłość, współczucie, smutek, kompleksy).

Rozwinięcie
Wiersz Norwida wyraża wiele stanów emocjonalnych. Powstał w wyniku głębokich przeżyć i przemyśleń związanych z oddaleniem od ojczyzny (emigracją), nostalgią. Wiersz jest poetycką modlitwą. Wyznanie ?Tęskno mi, Panie?, powtórzone po każdej zwrotce, pełni funkcję refrenu, wzmacniającego nastrój i odnoszącego poszczególne elementy pejzażowe do Absolutu.
Odwołanie do załączonego tekstu.

Skomplikowane i nieraz sprzeczne emocje budują nastrój i wymowę innego utworu
? Grobu Agamemnona Juliusza Słowackiego. Utwór ma charakter konfesyjny, czemu sprzyja sytuacja liryczna ? poeta zwiedza grób bohatera greckiego. Ból rodzi się z konfrontacji tego, czym Polska jest (niewolnicą) z tym , czym powinna być (niezwyciężonym posągiem). Nacechowanie emocjonalne wiersza świadczy o wielkim przywiązaniu Słowackiego do ojczyzny, bez względu na to, jaka ona jest.
Odwołanie do wybranego tekstu kultury.

Nieco inny w wymowie jest wiersz Czesława Miłosza W mojej ojczyźnie. Tu podmiot liryczny nie tylko przywołuje idylliczne obrazy utraconej ojczyzny, ale też wprowadza symbole związane z cierpieniem (?jezioro cierni?) i niepokojem (?to, co straszy mnie?).
Odwołanie do wybranego tekstu kultury.

We współczesnej filmografii ? np. w filmach Wojciecha Smarzowskiego, Agnieszki Holland, Małgorzaty Szumowskiej ojczyzna to już nie kraj utopijnej szczęśliwości, ale teren bezwzględnej nieraz walki, ścierania się postaw ideowych, brutalności i niejednokrotnie brudu.
Odwołanie do wybranego tekstu kultury.

Zakończenie
Należy postawić pytanie: który obraz ojczyzny jest prawdziwy? Czy ten widziany stęsknionym okiem emigranta, wygnańca, czy raczej widziany przez kogoś, kto żyje tutaj w Polsce, mając czasem wrażenie zaściankowości. Polska może być widziana na wiele sposobów ? nie tylko jako ojczyzna, której należy się wszystko, obszar znaczeniowo wyłącznie pozytywny, ale też jako problem, z którym należy się zmierzyć, jako swoisty ?kompleks polski?.

Wymagania ogólne i szczegółowe
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II. Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego [...]
2.5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu [...]
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość (gimnazjum).

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego organizacji, przestrzegając zasad spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki i
retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu)
2.1) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych (na tym etapie rozwijanym i koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów [...] kultura)
2.3) tworząc wypowiedzi, dąży do precyzyjnego wysławiania się (gimnazjum).

Pojęcia i terminy
- Eden
- raj
- arkadia
- poezja romantyczna
- sielskość
- idylla

Komentarz do zadania
Zadaniem ucznia jest prezentacja sposobów przedstawiania w tekstach kultury miejsc
szczęśliwych. W wypowiedzi wskazane jest wyjaśnienie kluczowego dla polecenia pojęcia
oraz nawiązanie do tradycji kulturowej związanej z tym zagadnieniem (motywy arkadyjskie,
utopia). Uczeń powinien dokonać ukierunkowanej poleceniem analizy załączonego fragmentu Pana Tadeusza ? lektury obowiązkowej oraz odwołać się do całości epopei,
a także innego, wybranego tekstu kultury.

Zadanie 1.13.
Przykładowa realizacja (1)

Wstęp
Topos ziemskiego raju, topos arkadyjski wielokrotnie był (i nadal jest) wykorzystywany w literaturze i sztuce.

Rozwinięcie
1. Biblia jako pierwszy tekst kultury, który unaocznia miejsce szczęśliwe, miejsce doskonałej koegzystencji stworzenia ze Stwórcą.
2. Wspomnieniowy charakter obrazu ?kraju lat dziecinnych? we fragmencie Epilogu.
3. Epilog to dodatek do Pana Tadeusza. Mickiewicz wyjaśnia w nim w poetyckiej formie, dlaczego napisał poemat zupełnie oderwany od spraw bieżących ? zwłaszcza rozrachunków popowstaniowych.
4. Poeta wraca do ?kraju lat dziecinnych? ? na Litwę taką, jaką zapamiętał, gdy przeżywał tam dzieciństwo we wspomnieniach i w wyobraźni.

Sielskość, idylliczność miejsc szczęśliwych w Panu Tadeuszu:
- w Soplicowie życie toczy się w zgodzie z porządkiem natury, jest niemalże przewidywalne
- tu kultywowane są najlepsze tradycje szlacheckie i obyczaje (każdy zna swoje miejsce)
- ukazywane są przestrzenie przynależne do sfery wyobraźni
- piękno otaczającej przyrody przypomina baśniowe obrazy.

Miejsca szczęśliwe w filmie U Pana Boga za piecem Jacka Bromskiego:
- miejsce akcji to fikcyjna miejscowość usytuowana we wschodniej Polsce
- sensacyjna akcja jest pretekstem do pokazania obyczajowego tła - mieszkańcy miasteczka żyją swoimi sprawami, z dala od głównego nurtu cywilizacji, nigdzie i nigdy się nie spieszą
- jak przed wiekami rytm życia wyznacza im przyroda i cykl biologiczny, a nad porządkiem czuwa proboszcz miejscowej parafii, który jest wyrocznią w każdej sprawie
- wyraz tęsknoty do życia zgodnego z naturą, prostego i sielskiego.

Podsumowanie
Obecność motywów arkadyjskich w sztuce wynika z dwóch powodów. Pierwszym jest wpisane w naturę człowieka dążenie do piękna, które kojarzy się z miejscami, gdzie się przeżywało szczęśliwe chwile, drugim ? tęskno ta za rajem utraconym.

Zadanie 1.13.
Przykładowa realizacja (2)

Wstęp
Teksty kultury mogą przedstawiać miejsca szczęśliwe, które (już) nie istnieją. Jest to związane z motywami a) utopii i b) raju utraconego.
a) Literatura i kultura jako przestrzeń tworzenia miejsc szczęśliwych w wyobraźni artystów (utopie).
b) Przedstawiona w tekstach tęsknota za miejscami szczęśliwymi, które zostały utracone.

Rozwinięcie
1. Utopie (Tomasz More i Ignacy Krasicki):
Miejsca, które są wyrazem tęsknoty za doskonałym, idealnym światem. Są swego rodzaju ucieczką od zawsze niedoskonałej rzeczywistości, wyrazem marzeń o
idealnym państwie i idealnym systemie społecznym. Utopia może być także
wyrazem dążenia autora do pocieszenia przez literaturę.

2. Melancholijny powrót do mitycznego dzieciństwa w Epilogu i całości poematu:
- epilog jest gorzki w wymowie, bo jego napisanie było spowodowane niemożnością powrotu do rodzinnych stron. Ich literackie zobrazowanie to jedyna wtedy ewentualność ?powrotu? poety (we wspomnieniach i w wyobraźni) do miejsc, które zapamiętał jako te, gdzie się czuł szczęśliwy
- w istocie jest to powrót do miejsca nierealnego, wyidealizowanego poprzez wspomnienia ? poeta ma najwyraźniej tego świadomość, skoro pisze o kraju ?nie zaburzonym błędów przypomnieniem?
- Soplicowo to symbol miejsca szczęśliwego, ale w takim samym stopniu jest ono obrazem retrospektywnym, jak i zapisem pragnień poety rzeczywistości idealnej
- obraz tradycji, zwyczajów, relacji między zróżnicowanymi bohaterami przypomina romantyczny mit przeszłości, która bezpowrotnie odchodzi, a więc domaga się ocalenia.

3. Odpływający ogród Idy Fink:
- czas akcji to okres drugiej wojny światowej, ale jeszcze przed zbrodniami Holokaustu. Bohaterowie przeczuwają już jednak nadchodzącą zagładę i podejmują działania, które mają pomóc w ocaleniu
- akcja opowiadania została umieszczona w ogrodzie, w którym nie ma podziału ? płotu wyznaczającego granicę między przestrzenią należącą do sąsiadów (Żydów i Polaków), także oba domy są bliźniacze (symboliczne znaczenie opisu przestrzeni) ? to wyobrażenie miejsca szczęśliwego, które trzeba będzie opuścić
- obraz ostatnich szczęśliwych chwil w ogrodzie przypominającym Eden (złudzenie odpływającego ogrodu ? znaczący tytuł opowiadania) ? ale już utraconym. Świadomość tej nieuchronnie nadchodzącej straty nieustannie towarzyszy narratorce, dzięki czemu tworzy się niezwykły nastrój opowiadania.

Zakończenie
Teksty literackie i inne teksty kultury pozwalają twórcom na to, co niemożliwe w rzeczywistości: budowanie wizji miejsc szczęśliwych ? raju na ziemi lub ocalanie ich w pamięci nie tylko własnej, ale i odbiorców.

Wymagania ogólne i szczegółowe
I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.1) prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki
1.2) określa problematykę utworu
2.1) wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i określa ich funkcje (poznane wcześniej, a ponadto: oksymorony, synekdochy, hiperbole, paralelizmy) oraz inne wyznaczniki poetyki danego utworu (z zakresu podstaw wersyfikacji, kompozycji, genologii) i określa ich funkcje
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego [...]
2.5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa ? klucze, wyznaczniki kompozycji)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości [...] uniwersalne
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość (gimnazjum).

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego
organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki
i retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje, dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową
wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu)
1.7) stosuje zasady etykiety językowej [...] (gimnazjum)
2.3) tworząc wypowiedzi dąży do
precyzyjnego wysławiania się (gimnazjum)
2.11) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych [...] koncentrującym się
przede wszystkim wokół tematów: [...] społeczeństwo i kultura; region i Polska (gimnazjum).

Pojęcia i terminy
- poezja
- poeta
- doświadczenie
- rzeczywistość

Komentarz do zadania
Zdający powinien zinterpretować wiersz S. Pasierba, pokazując, że rozumie, na czym polega
opisana w nim ?nieznośność? poezji. Powinien też rozwinąć zagadnienie roli poezji w życiu
człowieka na przykładzie co najmniej dwóch tekstów kultury przez siebie wybranych.

Zadanie 1.14.
Przykładowa realizacja (1)

Określenie problematyki
Poezja jest ważnym elementem w doświadczaniu świata. Może ona istotnie wpływać na ludzką egzystencję, pomaga w docieraniu tego, co ważne, ale trudne do wyrażenia w języku niepoetyckim. Ma wpływ na rozwój wyobraźni, samoświadomości i autorefleksji.

Argumentacja
A. Wiersz Janusza Pasierba:
- sytuacja duchowego i mentalnego pokrewieństwa stwarza możliwość zatarcia podziałów między poetą a czytelnikiem (?poeta jest twoim [...] bratem? ? jest to zabieg perswazyjny, który ma na celu zjednanie sobie odbiorcy)
- poeta pisze, że jest ?nieznośnym?, bo nieustannie się wtrącającym, bratem czytelnika, dzięki takiej deklaracji wypowiedzianej wprost może pozwolić sobie na więcej
- kieruje do odbiorcy sygnały mające go prowadzić do pełni życia, stąd wskazówki: ?zobacz?, ?powąchaj?, ?dotknij?, spojrzyj?
- skłania odbiorcę do refleksji (?zatrzymaj się?), żeby nic nie uronił z piękna świata, innym znów razem, gdy przychodzi marazm, każe mu ?biec? lub ?krzyczeć?
- pomaga w werbalizacji własnych uczuć (?nazywa co jest w tobie?), wyzwala z niewoli mentalnej, to znaczy ze stereotypów myślenia, czyni wolnym (?wyprowadza z więzienia?)
- poezja skłania człowieka do poszukiwania sensu życia w codzienności, otaczających nas drobiazgach (w zróżnicowanej ciepłocie psa, uroku kwitnącej rośliny, zapachu orzechowego liścia)
- zachęca do doświadczania życia (?dokonaj koniecznych doświadczeń/ nie wystarczy o nich przeczytać?) idzie w parze z troską o marzenia (?przywraca niezbędne złudzenia?). A jednocześnie poeta dba, by odbiorca stawiał czoła wyzwaniom (?spojrzyj światu w oczy?). Wymaga to jednak odwagi i bezkompromisowości w poszukiwaniu prawdy (?jesteś wolny nie bój się idź?).

B. Juliusz Słowacki Testament mój:
Wiara w zbawczą moc poezji dla każdego, a nawet dla całych narodów nasiliła się w epoce romantyzmu. Słowacki w wierszu Testament mój pisał, że poezja to ?siła fatalna?, która ?zjadaczy chleba przerobi w aniołów?. Ma pozytywną moc oddziaływania.

C. Liryk Który skrzywdziłeś... Czesława Miłosza mówi o wielkiej roli poety w przypominaniu o niesprawiedliwościach. Poezja sieje niepokój w sercach oprawców, nagłośnia krzywdy i pokazuje prawdę przyszłym pokoleniom. Dzięki niej oprawcy nigdy nie będą czuli się
bezpiecznie, nie zaznają spokoju sumienia.

D. W filmie z lat 90. XX wieku pt.: Stowarzyszenie Umarłych Poetów pojawia się postać
nauczyciela, który w sposób niekonwencjonalny zachęca uczniów do poznania poezji. Pragnie im pokazać, że nie jest ona martwym słowem, ale zbiorem pewnych myśli, które uczniowie powinni włączyć w swoje życie.

Podsumowanie
W każdej epoce poeci stawiali przed sobą zadanie kształtowania ludzkich sumień.
Wiara, że tak się dzieje naprawdę, wzmacniała poczucie sensu ich twórczości. Najbardziej zależało im na tym, aby czytelnik uczynił ich poezję integralną częścią swojego życia i swojego działania. Aby poznał prawdy, które pozwolą mu odkryć radość i sens życia. Poezja może przynieść człowiekowi duchową odnowę i moralne ocalenie (pozostając głosem sumienia), pomaga mu zachować indywidualność i skłania do niezależnego myślenia.

Zadanie 1.14.
Przykładowa realizacja (2)

Określenie problematyki
Niektórzy poeci próbują przekonać swoich czytelników do tego, że życie w świecie poezji czyni ich kimś wyjątkowym i wspaniałym. Zachęcają ich w ten sposób do egzystencji w wyimaginowanym świecie. Przyjęcie takiej postawy może prowadzić czytelnika do izolacji i oderwania od rzeczywistości.

Postawienie tezy
Poezja może zniekształcać racjonalny osąd rzeczywistości i skłaniać człowieka do czynów szalonych.

Rozwinięcie
Z wiersza Janusza Pasierba:
- W bezkrytycznym podejściu do poezji kryje się niebezpieczeństwo utraty kontroli nad biegiem życia. Poezja każe się skupiać na szczegółach, nieustannie badać i testować rzeczywistość (?powąchaj liść orzecha/ dotknij jakie chłodne uszy ma jamnik?).
- Poezja składnia do skupiania się na stanach emocjonalnych, na ekspresji uczuć, co przecież nie jest dobrym rozwiązaniem na co dzień (?każe ci krzyczeć z radości czy bólu?).
- Poezja skłania do nadmiernej refleksyjności, a to w życiu codziennym hamuje
podejmowanie działań (?obejrzyj się/ obejrzyj siebie?).

Z Dziadów części IV Adama Mickiewicza:
Gustaw to bohater niedostosowany do życia. Jest wrażliwy i odstręcza go proza życia. Spala się w ogniu swej egzaltacji. Pozostaje pod wpływem ?zbójeckich książek? i znajduje w nich (a zwłaszcza w poezji) inspirację dla swej miłości. Jego wizja idealnej kochanki zrodziła się z książek, ze zmyślonego przez poetów nieba, z ich natchnienia. To zgubiło Gustawa ? popadł w obłęd, który był skrajną postacią wyobcowania.

Z Nie - Boskiej Komedii Zygmunta Krasińskiego:
Poezja gubi głównego bohatera ? hrabiego Henryka. Żyje on pod jej wpływem, jest
skoncentrowany na iluzjach i swojej osobie. Przez poezję porzuca rodzinę, sprzeniewierza się prawdziwym, wartościom. Poetyckie wizje zwodzą Henryka i niszczą mu życie (dziewica ?
to ideał romantycznej miłości; orzeł ? to pokusa sławy, indywidualizmu, ambicji; Eden ?
symbolizuje powrót do stanu idealnego).

Zakończenie
Poezja może mieć zgubny wpływ na człowieka. Dzieje się tak, gdy jej odbiorcy
w życiu codziennym przestają kierować się racjonalnym osądem rzeczywistości,
a w swych działaniach nie kierują się obiektywnym dobrem.

Wymagania ogólne i szczegółowe

I. Odbiór wypowiedzi i wykorzystanie zawartych w nich informacji. Uczeń:
1.1) odczytuje sens całego tekstu [...]
1.2) [...] odczytuje zawarte w odbieranych tekstach informacje zarówno jawne, jak i ukryte.

II Analiza i interpretacja tekstów kultury. Uczeń:
1.2) określa problematykę utworu
2.1) wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i określa ich funkcje (poznane wcześniej, a ponadto: oksymorony, synekdochy, hiperbole, paralelizmy) oraz inne wyznaczniki poetyki danego utworu (z zakresu podstaw wersyfikacji, kompozycji, genologii) i określa ich funkcje
2.4) rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego [...]
2.5) porównuje utwory literackie lub ich fragmenty (dostrzega cechy wspólne i różne)
3.1) wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu (np. słowa ? klucze, wyznaczniki kompozycji)
3.2) wykorzystuje w interpretacji utworu konteksty (np. literackie, kulturowe, filozoficzne, religijne)
3.3) porównuje funkcjonowanie tych samych motywów w różnych utworach literackich
3.4) odczytuje treści alegoryczne i symboliczne utworu
4.1) dostrzega związek języka z wartościami, rozumie, że język podlega wartościowaniu
[...], jest źródłem poznania wartości [...] (takich jak: dobro, prawda, piękno; wiara, nadzieja, miłość; wolność, równość, braterstwo; Bóg, honor, ojczyzna; solidarność, niepodległość, tolerancja)
4.2) ze zrozumieniem posługuje się pojęciami dotyczącymi wartości pozytywnych i ich przeciwieństw oraz określa postawy z nimi związane, np. patriotyzm ? nacjonalizm [...] (gimnazjum)
4.2) dostrzega obecne w utworach literackich oraz innych tekstach kultury wartości narodowe i uniwersalne
4.3) dostrzega zróżnicowanie postaw społecznych, obyczajowych, narodowych, religijnych, etycznych, kulturowych i w ich kontekście kształtuje swoją tożsamość (gimnazjum).

III. Tworzenie wypowiedzi. Uczeń:
1.1) tworzy dłuższy tekst [...] mówiony [...] zgodnie z podstawowymi regułami jego
organizacji, przestrzegając zasady spójności znaczeniowej i logicznej
1.2) przygotowuje wypowiedź (wybiera [...] odpowiedni układ kompozycyjny, analizuje temat, wybiera formę kompozycyjną, sporządza plan wypowiedzi, dobiera właściwe słownictwo)
1.3) tworzy samodzielną wypowiedź argumentacyjną według podstawowych zasad logiki
i retoryki (stawia tezę lub hipotezę, dobiera argumenty, porządkuje je, hierarchizuje,
dokonuje selekcji pod względem użyteczności w wypowiedzi, podsumowuje, dobiera przykłady ilustrujące wywód myślowy, przeprowadza prawidłowe wnioskowanie)
1.4) publicznie wygłasza przygotowaną przez siebie wypowiedź, dbając o dźwiękową
wyrazistość przekazu (w tym także tempo mowy i donośność głosu)
1.7) stosuje zasady etykiety językowej [...] (gimnazjum)
2.3) tworząc wypowiedzi dąży do precyzyjnego wysławiania się (gimnazjum)

2.11) operuje słownictwem z określonych kręgów tematycznych [...] koncentrującym się przede wszystkim wokół tematów: [...] społeczeństwo i kultura (gimnazjum).

Pojęcia i terminy
- wartości
- zdrowie
- przemijanie
- fraszka

Komentarz do zadania
Zadanie wymaga rozpatrzenia problemu wartości podejmowanego w kulturze. Zdający
powinien dobrać takie przykłady literackie, aby zilustrować różne wartości, np. zdrowie,
ojczyzna, miłość, wolność, które zostały utracone. Należy omówić problem, odnosząc się do
załączonej fraszki J. Kochanowskiego oraz wybranych tekstów kultury.

Zadanie 1.15.
Przykładowa realizacja (1)

Określenie problematyki
Wiele wartości człowiek uznaje za naturalne i mu należne. Dopiero ich utrata pokazuje, że nie są one przypisane mu raz na zawsze. Wiele tekstów kultury podejmuje temat wartości utraconych, uświadamiając odbiorcy, że to, co mamy, jest często kruche i przemijające.
Postawienie tezy. Dopiero strata wartości powoduje, że człowiek rzeczywiście zaczyna uświadamiać sobie ich znaczenie.

Argumentacja
Na podstawie fraszki Kochanowskiego:
- jedną z podstawowych wartości jest zdrowie ? paradoksalnie, najbardziej docenia się je po stracie (?Nikt się nie dowie,/ Jako smakujesz,/ Aż się zepsujesz?)
- zdrowie jest podstawą szczęśliwego życia ? tego, aby cieszyć się innymi dobrami, takimi jak uroda, młodość, bogactwo i władza
- poeta zwraca uwagę, że inne wartości są ważne, ale relatywne: ?dobre mienie,/
Perły, kamienie,
/ Także wiek młody
/ I dar urody,
/ Mieśca wysokie, Władze
szerokie? przestają wiele znaczyć, gdy człowiek choruje bo wtedy ?świat niemiły?
- zdrowie to drogi klejnot, nie do kupienia, ale, paradoksalnie, mogący się znaleźć nawet tam, gdzie nie ma dostatku ? poeta zaprasza je w swoje progi
(?Mój dom ubogi / [...] / Ulubuj sobie!?)
- zawarta we fraszce pochwała zdrowia, nazywanego ?ślachetnym?, zwraca uwagę na to, jak zmienia się życie człowieka, gdy zdrowie staje się wartością utraconą.

Inną wartością utraconą, której twórcy poświęcają swoje dzieła, jest ojczyzna. W Panu Tadeuszu w Inwokacji Adam Mickiewicz zwraca się do utraconych rodzinnych stron: ?Litwo, Ojczyzno moja!?. Porównuje ją do najcenniejszej rzeczy ? do zdrowia, któremu przypisuje podobne znaczenie jak Kochanowski. Także tutaj wartość zyskuje na znaczeniu, gdy staje się wartością utraconą (?Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,/ Kto cię stracił?). To utrata i związana z nią tęsknota powoduje, że poeta widzi ?piękność? ojczystych stron ?w całej ozdobie? i chce ją utrwalić.

Epilog w Pan u Tadeuszu to typowy przykładem idealizacji tego, co się straciło. Opisuje w niej Polskę jako niemalże raj na ziemi, miejsce, gdzie wszystko jest wspaniałe.

Bardzo ważną wartością, którą człowiek może stracić, jest wolność. Ludzie w niewoli jednoczą się we wspólnej walce o odzyskanie wolności. Widać to w reportażach Szkice spod Monte Cassino Melchiora Wańkowicza czy w książce Dywizjon 303 Arkadego Fiedlera.

Również bajka Ignacego Krasickiego Ptaszki w klatce uświadamia, że jeśli ktoś wcześniej zaznał wolności i wie, czym ona jest, a potem ją straci, to już zawsze będzie do niej tęsknił i zawsze będzie źle się czuł w niewoli.

Podsumowanie
Trzy wartości, które zostały omówione: zdrowie, ojczyzna i wolność, należą do wartości niematerialnych. Człowiek często nie uświadamia sobie, jakie skarby zostały mu dane. Dopiero gdy je tracimy, zyskują na znaczeniu i pragniemy je odzyskać, ale nie zawsze jest to możliwe.

Zadanie 1.15.
Przykładowa realizacja (2)

Określenie problematyki
Życie człowieka to nieustający cykl przemijania, nic w nim nie jest trwałe.

Postawienie tezy
Wszystko przemija, zatem warto cenić to, co mamy. Trzeba pogodzić się z bezpowrotnością utraty niektórych wartości.

Rozwinięcie
Na podstawie fraszki Jana Kochanowskiego:
- zdrowie jest dla człowieka wartością podstawową
- jest cenniejsze od bogactw (pereł i kamieni)
- poeta, obawiając się, że zdrowie może opuścić jego dom, prosi je, aby ?upodobało? go sobie
- utrata zdrowia oznacza zwykle kłopoty i wiąże się z utratą radości życia
- wartość zdrowia jako czegoś, czego na co dzień nie dostrzegamy, jest uświadamiana zwykle po jego stracie.

Doświadczenie bezpowrotnej straty opisuje biblijna historia wygnania człowieka z Raju. Ogród Eden był krainą szczęśliwości, wartością, którą człowiek utracił. Raj był miejscem doskonałym, gdzie człowiekowi niczego nie brakowało, nie musiał pracować, nie było chorób i cierpienia ani śmierci. Jednak ludzie nie doceniali tego stanu szczęśliwości i złamali zakaz (zerwali owoc z drzewa poznania dobra i zła). Zostali pozbawieni możliwości dotychczasowego życia, skazani na ból, cierpienie i troski. Po stracie raju życie okazało się udręką.

Przemijanie i utracona młodość jest przedmiotem wierszy Marii Pawlikowskiej - Jasnorzewskiej. Na przykład liryk Ja to subiektywny zapis uczuć kobiety w obliczu
bezpowrotnie utraconego dzieciństwa i młodości. Poetka dziwi się, że umarło dziecko, którym przecież kiedyś była, a nikt za nim nie płacze, nawet jego matka. Odchodziło powoli, pamiątki po nim zalegają teraz poddasze i zostały po nim jedynie fotografie.

Zakończenie
Podane przykłady koncentrują się wokół wartości, które ulegają nieubłaganym prawom przemijania. Jedynym ratunkiem jest w tej sytuacji pogodzenie się z losem, co może zmniejszyć smutek czy ból przeżywany po stracie.