Tak zmieniła się Warszawa przez 80 lat. Porównaj zdjęcia lotnicze z 1935 i 2015 roku

Owal przy dzisiejszym placu Unii Lubelskiej to pierwszy warszawski tor wyścigów konnych. Działający do dziś tor na Służewcu otwarto dopiero w 1939 roku. Do tego czasu warszawiacy podziwiali wyścigi konne właściwie w centrum miasta.

Na przedwojennych zdjęciach nie widać natomiast charakterystycznego "trójramiennego" budynku Głównego Urzędu Statystycznego i siedziby głównej Biblioteki Narodowej. Gmach Biblioteki Narodowej budowano w latach 70. Wówczas zlikwidowano nasyp z uroczystości pogrzebowych Józefa Piłsudskiego. Stała na nim trumna marszałka, przed którą przechodziła pożegnalna defilada Wojska Polskiego. Nasyp miał stać się pomnikiem pamięci, jednak przed budową Biblioteki Narodowej wyglądał raczej jak duża ziemianka.

Na obu zdjęciach widać kompleks budynków Stacji Filtrów. Część zabudowań została zniszczona już w 1939 roku, a Filtry przestały pracować w czasie Powstania Warszawskiego, kiedy zniszczono Halę Pomp przy Czerniakowskiej. Stacja Filtrów wznowiła pracę już wiosną 1945 roku.

Część Warszawy, która zmieniła się najbardziej - dawna dzielnica żydowska. Zrównany z ziemią Muranów znajdował się w obrębie getta warszawskiego, jego szczątkowej części, po zakończeniu wielkiej akcji likwidacyjnej jesienią 1942 roku.

19 kwietnia 1943 roku w getcie wybuchło powstanie, które ostatecznie zakończyło się 16 maja. Wówczas dokonano ostatecznej eksterminacji mieszkańców getta i jego całkowitego zniszczenia. Likwidatorzy dzielnicy żydowskiej raportowali wówczas, że zamienili ją w "płaską kamienno-ceglaną pustynię". Było to tym bardziej widoczne, że teren ten był jednym z najgęściej zabudowanych obszarów przedwojennej Warszawy. Po likwidacji getta w jego ruinach przeprowadzane były masowe egzekucje mieszkańców Warszawy.

Tak wyglądał Muranów na zdjęciach lotniczych z 1945 roku:

mapa.um.warszawa.pl

Pozornie może się wydawać, że niewiele zmieniło się w tej części miasta. Należy jednak dobrze przypatrzeć się śródmiejskiej zabudowie. Tam, gdzie dziś znajduje się jeden z najstarszych warszawskich wysokościowców, Błękitny Wieżowiec, przed wojną mieściła się Wielka Synagoga na Tłomackiem. Jej wysadzenie przez likwidatora getta warszawskiego Jurgena Stroopa, uznaje się za koniec powstania w getcie i jego ostateczne zniszczenie.

fot. Wikimedia Commons, www.warszawa1939.pl

- Oficer saperów wręczył mi aparat elektryczny, wywołujący detonację ładunków wybuchowych. Przedłużałem chwilę oczekiwania. Wreszcie krzyknąłem: "Heil Hitler!" i nacisnąłem guzik. Ognisty wybuch uniósł się do chmur. Przeraźliwy huk. Bajeczna feeria kolorów. Niezapomniana alegoria triumfu nad żydostwem. Getto warszawskie skończyło swój żywot. Bo tak chciał Adolf Hitler i Heinrich Himmler - mówił Stroop po wysadzeniu synagogi.

Przede wszystkim jednak uwagę powinno zwrócić puste miejsce przy placu Piłsudskiego. Od strony ogrodu Saskiego przed wojną znajdował się Pałac Saski, który w dwudziestoleciu międzywojennym Sztab Generalny Wojska Polskiego. Gmach został wysadzony po upadku powstania warszawskiego.

W miejscu, gdzie dziś znajduje się Stadion Narodowy, na zdjęciu z 1935 roku widać puste pole i zarys boisk. Plany wobec tego placu były jednak bardzo ciekawe. Prezydent Stefan Starzyński w swoim słynnym (i ostatnim) przemówieniu mówił "Chciałem by Warszawa była wielka. Wierzyłem, że wielka będzie. Ja i moi współpracownicy kreśliliśmy plany, robiliśmy szkice wielkiej Warszawy przyszłości". I nie było to przesadą. Warszawa szykowała się bowiem na Powszechną Wystawę Krajową, która miała przyciągnąć do Stolicy kilka milionów gości.

Poza terenami wystawowymi miały powstać m.in. dwa dworce, dzielnica reprezentacyjna przy polu mokotowskim czy lotnisko na Gocławiu. A to i tak plan mocno ograniczony - zanim budżet zweryfikował idee Starzyńskiego tereny wystawowe miały być znacznie większe, planowano też m.in. budowę wysp na Wiśle.

Saska Kępa przed wojną skupiała się wokół dzisiejszego ronda Waszyngtona. Dziś ciągnie się wzdłuż Wisły, jeszcze aż za mostem Łazienkowskim, którego budowa rozpoczęła się dopiero w latach 70. Lewa strona Wisły ze stroną praską nie była równie zintegrowana jak dziś, właśnie przez brak mostów. W 1935 roku przez rzekę przeprawiano się:

• mostem Kierbedzia - zniszczonym w powstaniu, na jego miejscu zbudowano most Śląsko-Dąbrowskim
• mostem przy Cytadeli - zniszczonym w powstaniu, odbudowanym w 1946 r. (most kolejowy)
• mostem Poniatowskiego - zniszczonym w powstaniu, odbudowanym w znacznie okrojonym kształcie w 1946 r.
• mostem średnicowy - zniszczonym w powstaniu, odbudowanym w latach 1945-1949

W prawym górnym rogu widać charakterystyczny mur okalający Cytadelę Warszawską. Większa część budynków wewnątrz kompleksu - koszary, budynki dowództwa, stajnie i szkołę czy kasyno - spalono w 1939 roku i rozebrano w kolejnych latach. Zabudowań nie przywrócono po wojnie.

Należy zwrócić uwagę na fakt, że dzisiejszy Żoliborz jest znacznie gęściej zabudowany niż przed wojną. W 1935 roku mieściło się tu wiele budynków spółdzielczych. Tylko wokół pl. Inwalidów stały (i do dziś stoją) domy Mieszkaniowego Stowarzyszenia Spółdzielczego Oficerów czy Wielkomieszkaniowego Osiedla Pracowników ZUS. Na północ od placu, czego nie widać już na zdjęciach lotniczych, istniały budynki Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Osiedle posiadało własną infrastrukturę - przedszkole, szkołę, a nawet teatr i kino.

To właśnie w jednym z budynków WSM doszło do pierwszej wymiany ognia podczas Powstania Warszawskiego, kilka godzin przed oficjalnym wybuchem zaplanowanym na godzinę 17.00 1 sierpnia.

Mapę historyczną Warszawy i zdjęcia lotnicze można zobaczyć na stronie Urzędu Miasta. Przy tworzeniu opracowania korzystałam m.in. z danych serwisu Warszawa1939.pl.