Dlaczego na północy jest RedłOWO i MrągOWO, a na południu KrakÓW i RzeszÓW? Językoznawcy PAN tłumaczą nasze mapy

Powyżej: mapa najczęstszego występowania nazw na -owo, poniżej: mapa najczęstszego występowania zakończenia -ów.

Jak pisze mgr Paweł Dudek z PAN, zakończenia -ów i -ew "to jedne z najbardziej produktywnych tzw. sufiksów (czyli przyrostków - elementów wyrazu o właściwościach słowotwórczych) tworzących nazwy dzierżawcze - czyli wskazujące na założyciela lub właściciela miejscowości. Występują także w rodzajach: żeńskim -owa i -ewa (np. Limanowa, Wiśniewa) oraz nijakim -owo i -ewo (np. Wielichowo, Radzewo)".

"Na przestrzeni wieków bardzo często w nazwach występowało wahanie rodzaju gramatycznego oraz liczby (np.  Pniewo - Pniewy)" - pisze dalej Paweł Dudek. "Nazwy miejscowości  z sufiksem -ów dominują na terenie Małopolski, z kolei nazwy z -owo na terenie Wielkopolski. Nazwy zakończone na -owa są charakterystyczne dla południowej Małopolski, zwłaszcza dla Podhala" - dodaje. Wyjaśnia, że rozmieszczenie geograficzne nazw z -ów/-owo oraz -ów/-ew potwierdza starą granicę tzw. dialektalną - co przekłada się w praktyce na to, że na północy Polski nazwy zakończone na -owo-/-ewo zmieniały swoją formę na -ów/-ew później.

fot. Gazeta.pl

A poniżej mapa rozmieszczenia nazw zakończonych na -ew (niebieskie) i -ewo (czerwone):

Gazeta.pl

Powyżej: mapa najczęstszego występowania nazw zakończonych na -ówka, poniżej: mapa najczęstszego występowania zakończenia -ówek:

Nazwy miejscowości zakończone na -ówka, -ówko i-ówek, jak pisze mgr Paweł Dudek z PAN, "powstały głównie od istniejących już nazw miejscowych (np. Adamówek od nazwy miejscowej Adamów, Aleksandrówka od Aleksandrów, Rybakówko od Rybakowo)". Nasi przodkowie łączyli też dwuczłonowe nazwy, np. z Woli Adamowej powstała Adamówka.

Podstawami takich nazw mogły być też imiona - w takich przypadkach spotkamy głównie formy żeńskie, przede wszystkim w południowej Małopolsce i na Podkarpaciu (np. Bachledówka, Kuligówka) - dodaje w komentarzu naukowiec.

fot. Gazeta.pl

Kolejna mapa przedstawia geograficzne rozmieszczenie miejscowości z nazwą zakończoną na -ajny. Jak tłumaczy w komentarzu dr hab. Urszula Bijak, prof. IJP PAN, "toponimy na -ajny to nazwy genetycznie pruskie (bałtyckie)".

"Spotykamy je na obszarach w przeszłości zamieszkiwanych przez Bałtów, więc nie dziwi ich współczesne rozmieszczenie na Warmii i Mazurach. Zakończenie -ajny jest polską adaptacją bałtyckich sufiksów -ein- lub -ain-. Współczesna mapka jest śladem dawnych stosunków etnicznych" - pisze dr Bijak.

Z kolei pokazane poniżej miejscowości z północno-wschodniej Polski z nazwami zakończonymi na -iszki mają - jak podkreśla dr hab. Bijak, pochodzenie litewskie - są to adaptacje litewskich nazw z zakończeniami: -iškis, -iškiai, -iške, -iškes, -iškas, -iška. Nazwy spoza tego obszaru, np. Kaliszki, Liszki, Pliszki, pochodzą bądź od istniejących słów, np. liszka, pliszka, kalisko, bądź - jak pisze dr Bijak - "od nazw osobowych, np "Kaliszek", w liczbie mnogiej.

Gazeta.pl

Nazwy zakończone na -ec "są liczne i zlokalizowane na obszarze całej Polski, z przewagą w regionach południowo-wschodnich" - pisze dr Iwona Nobis z IJP PAN w swoim komentarzu.

Jak podkreśla, "mogły być one tworzone od różnych podstaw: od wyrazów pospolitych (np. Chełmiec), od nazw osobowych (np. Jasiniec od imienia Jaś) lub od innych, już istniejących nazw miejscowych (np. Tarnowiec od nazwy Tarnów). Częste są także nazwy z rozszerzonym sufiksem -(ew)iec, -(ow)iec, -(ów)iec (np. Królewiec, Muchowiec, Wierzbówiec).

Nazwy z zakończeniami -izna i -yzna, na powyższej mapce oznaczone odpowiednio kolorami niebieskim i czerwonym, w większości pochodzą od - jak podkreśla w komentarzu dr hab. Urszula Bijak - wyrazów pospolitych, nazw osobowych, nazw geograficznych. Naukowiec zaznacza, że z tego zestawu trzeba wyłączyć nazwy pochodzenia pruskiego (np. Wizna).

Skąd wziął się przyrostek -izna/-yzna? Jest on dziedzictwem prasłowiańskim, spotykamy go w takich wyrazach pospolitych jak np. bielizna, golizna, a w nazwach miejscowych od XVI w. - czyli, zdaniem dr hab. Bijak, dość późno. Gdzie występuje? W Wielkopolsce, w Małopolsce, na Śląsku i na Pomorzu, ale przede wszystkim na Mazowszu. Skąd takie skupienie tych przyrostków na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego? W XVIII i XIX w. ten przyrostek był tam wówczas po prostu popularny.

Czego zabrakło na naszej mapce? Zdaniem ekspertki - wydzielenia miejscowości zakończonych na -szczyzna, które znajdują się głównie na obszarze północno-wschodniej Polski i tam mogą być wynikiem wpływów białoruskich (np. Dubasieszczyzna, Hajdakowszczyzna, Hornowszczyzna). Na innych obszarach pochodzą od nazwisk szlacheckich na -ski (np. Jazgarzewszczyzna). Oto zatem ta mapka:

Gazeta.pl

Nazwy zakończone na -ice i -yce należą do jednych z najstarszych i najliczniejszych na obszarze Polski - pisze w komentarzu do naszej mapy dr Iwona Nobis. Sufiksy -ice i -yce oraz ich rozszerzone warianty -(ow)ice i -(ew)ice występują, jak pisze dr Nobis, "przede wszystkim w nazwach określających pierwotnie potomków lub poddanych człowieka, którego imię, przezwisko lub nazwa godności posłużyły za podstawę nazwy (np. Adamowice, Biskupice, Raczyce, Wawrzeńczyce)".

Było jednak jeszcze inne źródło - nazwy określające mieszkańców w związku z terenem, na którym żyli - czyli nazwy etniczne, np. Nagorzyce, Zagórzyce), oraz w związku z powinnościami służebnymi lub wykonywanym zawodem, (tzw. nazwy służebne, np. Podstolice).

"Choć nazwy miejscowe zakończone na -ice i -yce znajdziemy na terenie całej Polski, to dominują one w Małopolsce i Wielkopolsce, a także na Śląsku i na Mazowszu, czyli na terenach o starszym osadnictwie" - pisze dr Nobis.

Nazwy zakończone na -ina, -yna (odpowiednio na mapce kolor niebieski i czerwony) oraz -ino i -yno (kolor zielony) należy traktować łącznie - pisze prof. Barbara Czopek-Kopciuch z IJP PAN. Dlatego umieszczamy je na jednej mapie, wyróżnione kolorami. Są wśród nich nazwy o różnej strukturze słowotwórczej.

"Nazwy miejscowości tworzone były od nazw osobowych, np. Karlino od imienia Karl, były też takie, które wzięły nazwę od zwierząt bądź rzeczy, np. Czaplin od ptaka - czapli, Chruścina od chrustu. Tworzono też nazwy typu Brzezina, Malina" - pisze w komentarzu dla Gazeta.pl prof. Czopek-Kopciuch.

Jak podkreśla, na przykład dominacja nazw z -ino na północy Polski "ma związek z procesem przechodzenia nazw z -ino do nazw z -in, który na tym terenie zaczął się później". Naukowiec dodaje, że południe Polski "przeprowadziło zmianę -ino w -in, zaś północ zachowała formy z -ino". Podobnie rzecz miała się w przypadku zakończeń -owo i -ów.

"Nazwy miejscowe zakończone na -ity i -yty są charakterystyczne dla terenów północnej Polski, historycznie zamieszkiwanej przez plemiona pruskie i jaćwieskie, np. Portyty, Prosity, Rąbity" - pisze dr Iwona Nobis. W innych regionach Polski zakończenie to może występować m.in. w nazwach typu rodowego (np. Rokity, Wity, Wojdyty).

Mapka powyżej przedstawia rozmieszczenie w Polsce miejscowości z nazwami o zakończeniu -na. Jednak nie daje ona pełnego obrazu sytuacji. Jak pisze w komentarzu do naszych map mgr Paweł Swoboda z Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowie, "na mapce należałoby przedstawić łącznie miejscowości zakończone na -no, -na i -ne. Dla większej przejrzystości map prezentujemy je oddzielnie.

A jaka jest historia tych zakończeń? Pierwotnie nazwy z nimi tworzone były od rzeczowników i przymiotników "związanych z właściwościami i ukształtowaniem terenu (Piaseczno), szatą roślinną (Pokrzywna, Wierzbno) i zwierzętami (Jastrzębna). Dopiero później (po XIII w.) pojawiają się nazwy związane z działalnością człowieka i kulturą społeczną (Bartne, Grodno)" - pisze mgr Swoboda.

Według badacza nazwy kończące się na -na występują najczęściej w południowej części Małopolski, a także w Wielkopolsce, na Mazowszu i Podlasiu (jak widać na mapce u góry). Natomiast nazwy kończące się na -ne rozmieszczone są głównie w południowej Małopolsce oraz we wschodniej części Polski (poniżej).

Gazeta.pl

Zakończenie -no było zaś popularne przede wszystkim na Kujawach, ziemi Chełmińsko-Dobrzyńskiej, Pomorzu i w Wielkopolsce). Gdzie indziej pojawiało się bardzo rzadko:

Gazeta.pl

Badacze z IJP PAN podkreślają, że i tu są wyjątki - część nazw zakończonych na -no, -na i -ne ma inne pochodzenie, m.in. od gotowych przymiotników, lub zostały one zaadaptowane z języka obcego, np. Schönborn zmienione na Szynborno.

Na przygotowanych przez nas mapach nie uwzględniliśmy oczywiście wszystkich zakończeń nazw miejscowości w Polsce, ponieważ ich różnorodność jest ogromna. Dość wspomnieć np. -any, -ami, -awa, -aj czy -nia. Jednak, jak podkreślają naukowcy z IJP PAN, nazwy te mają równie różnorodne źródła swojego pochodzenia, a często, choć ich zakończenie jest identyczne, to ich pochodzenie - kompletnie inne. Dlatego "w żadnym wypadku nie można ich traktować jednakowo, a ich wspólne zestawienie na mapie jest bardzo mylące" - podkreślają. Przykładem jest zbiór nazw zakończonych na "-sko/-cko", których mapę publikujemy powyżej, jednak podkreślamy, że zgodnie z wiedzą naukową należałoby część miejscowości ująć, część zaś dodać. A ten przegląd kończymy fragmentem komentarza naukowców w IJP PAN:

"Pojawianie się nazw miejscowości i ich typy wiążą się z historią osadnictwa na ziemiach polskich, rozwojem gospodarczym państwa, jego strukturą społeczną, kontaktami z innymi narodami.

Nazwy miejscowe można podzielić na takie, które najpierw określały grupę/grupy ludzi, a następnie miejscowość przez nich zamieszkaną: nazwy wskazujące na potomków, poddanych (Boleszyce), ród, do którego należała miejscowość (Janki, Bolesty), nazwy wskazujące na pochodzenie mieszkańców (Podgórzyce, Niemce), nazwy wskazujące na ich zajęcie (Konary, Psary, Złotniki) oraz na takie, które od początku były nazwami miejscowości: nazwy charakteryzujące teren, na którym powstawała miejscowość (Góra, Dolsko), nazwy wskazujące na jej właściciela (Lublin, Warszawa, Poznań, Sandomierz), nazwy związane z kulturą duchową i materialną mieszkańców (Biały Kościół, Kalwaria, Mosty).

Nazwy miejscowości na terenie Polski wskazują też na związki z innymi narodami. Są rozmieszczone głównie wzdłuż granic Polski: na południu są to nazwy wskazujące na właściwości języka czeskiego i słowackiego (Błatnica, Racimów, Wyrchowiany), na południowym wschodzie na cechy języka ukraińskiego (Dołżyca, Horyniec), wzdłuż granicy wschodniej na cechy języka ukraińskiego, białoruskiego, języków bałtyckich (Szypliszki, Tapilkajmy). Nazwy o cechach językowych niemieckich (Malbork, Olsztyn, Szymbark) pojawiają się na całym obszarze Polski, ale ich rozmieszczenie geograficzne wskazuje na szlaki osadnicze niemieckie poczynając od XIV wieku".

Jak podkreślają w komentarzu badacze z IJP PAN, "obraz nazewnictwa prezentowany na mapach nie może być podstawą do wyciągania zbyt daleko idących wniosków" ze względu na przyjęte przez nas kryterium - czyli po prostu powtarzające się zakończenie nazw.

Naukowcy wyjaśniają, że "w analizach językoznawczych i konstruowaniu map onomastycznych bierze się pod uwagę m.in. budowę słowotwórczą nazw (podstawy słowotwórcze i przyrostki), czas powstania nazwy" oraz inne specjalistyczne czynniki. I dopiero "uporządkowane według takich kryteriów typy nazw naniesione na mapy mogą być podłożem do konstruowania wniosków".

"Z ostrożnością należy podchodzić" - podkreślają pracownicy IJP PAN -  "do nazw z obszarów Pomorza i Śląska, gdzie stare słowiańskie nazewnictwo miesza się z nowym powstałym w wyniku działań urzędowych po zakończeniu II wojny światowej. Każda nazwa to odrębna historia".

P.S. Zainteresowanych problematyką pochodzenia nazw miejscowości IJP PAN odsyła do opracowania Polskie nazwy własne. Encyklopedia oraz słownika Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany, które są w otwartym dostępie na platformie rcin.org.pl.